محور تختجمشید و تمامی بناهای آن در امتداد شمال غربی به جنوب شرقی واقع شدهاند؛ بطوریکه از چهار جهت اصلی به اندازه ۲۰ درجه غربی انحراف دارد. به این ترتیب هنگامی که خورشید در هنگام انقلاب تابستانی طلوع میکند، چند درجه نسبت به محور تختجمشید انحراف شمالی دارد و کوه مشرف به تختجمشید مانع دیدار پرتوهای آن میشود. اما پس از چند دقیقه که خورشید کوه را پشت سر میگذارد و از بالای آن طلوع میکند، در امتداد محور تختجمشید واقع شده است. در واقع محور تختجمشید در راستای انقلاب تابستانی و از سوی دیگر، عمود بر آن ساخته شده است.
در میانه همه کنگرههای تختجمشید، سازهای وجود دارد که با آفتابسنجهای تقویم آفتابی نقشرستم (کعبه زرتشت) شباهت فراوانی دارند و شواهدی مبنی بر کارکرد تقویمی در آنها دیده میشود. نمای این آفتابسنجها و کنگرههای در برگیرنده آن، علیرغم تعداد بسیار فراوان، تنها در دو جهت ساخته شدهاند: یا در امتداد پرتوهای خورشید بامدادی انقلاب تابستانی هستند و یا در تقاطع با آن. به این ترتیب، به هنگام انقلاب تابستانی یا آغاز تابستان، تمامی اضلاع آفتابسنجهایی که نمای آنها در امتداد پرتوهای خورشید است، در معرض نور خورشید قرار میگیرند و هیچیک از اضلاع هفتگانه آن در سایه قرار نمیگیرد. اما از سوی دیگر، تمامی اضلاع آفتابسنجهایی که نمای آنها در تقاطع با پرتوهای خورشید قرار دارند، در سایه کامل قرار میگیرند و نور خورشید به هیچیک از اضلاع هفتگانه آنها نمیتابد. این وضعیت در آفتابسنجها، فرا رسیدن فصل تابستان را نوید میدهند. اضلاع این آفتابسنجها توانایی اینرا هم دارند که هنگامهای دیگری از سال همچو نوروز و میتراکانا/ مهرگان (اعتدال بهاری و پاییزی) و نیز انقلاب زمستانی یا شب چله/ یلدا را نشان دهند. […]