به تازگی «نمودار شاهنامه فردوسی» و جزوه راهنمای همراه آن، توسط خانم فرانک دوانلو چاپ و منتشر شده است. همواره جای چنین اثری در میان دوستداران شاهنامه و تاریخ روایی ایران خالی بود که بتوانند در یک نمودار بزرگ و مفصل، همزمانی پادشاهان، پهلوانان و دیگر نام‌آوران را ببینند و تصور روشنی از آن داشته باشند. مطالعات و پژوهش‌ها و کارهای اجرایی لازم برای تهیه چنین نموداری چندین سال به درازا انجامیده بود و اکنون چاپ و نشر آن جای خوشنودی دارد.
به این مناسبت، بخشی از پیشگفتاری را که چند سال پیش برای این نمودار نوشته بودم اما منتشر نشد را برای آشنایی و معرفی این نمودار در اینجا می‌آورم:
ارزش و کاربرد شاهنامهٔ فردوسی به عنوان یک مرجع مهم در مطالعات تاریخی و اسطوره‌شناسی و دیگر حوزه‌های ایران‌شناسی، بیشتر از گذشته شناخته شده و امروزه هیچ پژوهشگر مطالعات ایرانی خود را از رجوع به آن بی‌نیاز نمی‌بیند.
در شاهنامه فردوسی از نام اشخاص بسیاری یاد شده است. خواه آنان شخصیت‌های اصلی و کلیدی رویدادها باشند و خواه کسانی در حاشیهٔ داستان‌ها که تنها یکبار به نام آنان اشاره شده است.
بسیاری از خوانندگان شاهنامه عملاً تصور دقیق و کاملی از «همزمانی» شخصیت‌های گوناگون در شاهنامه ندارند. این نکته دلایل گوناگونی دارد. نخست اینکه، داستان‌های شاهنامه بسیار زیاد و گاه بسیار مفصل و طولانی هستند؛ دوم اینکه، گاه از نام شخصیتی برای مدتی در داستان‌ها یاد نمی‌شود؛ و دیگر آنکه، تعداد شخصیت‌ها به مانند خودِ داستان‌ها، بسیار فراوان و پر شمار است.
به این سبب، پژوهشگر و علاقه‌مندی که مایل باشد برای نمونه بداند که پهلوانی همچو «توس» با کدامیک از دیگر شخصیت‌های شاهنامه همزمان بوده است؛ و یا زمان زایش و مرگ شخصیتی، همزمان با کدامیک از شخصیت‌های دیگر بوده؛ و یا نسبت به چه کسانی تقدم و تأخر زمانی داشته، ناچار است به کندوکاوی عمیق و دقیق در شاهنامه بپردازد که هم به زمان زیادی نیاز خواهد بود و هم امکان اشتباه در آن اجتناب‌ناپذیر است.
برای این منظور، نگارندهٔ نمودار تصمیم به تهیه راهنمایی گرفته است که به کمک آن بتوان با نگاهی سریع، به ترتیب و همزمانیِ شخصیت‌های شاهنامه پی بُرد. هر شخصیت در چه زمانی پدیدار شده، با چه کسان دیگری همزمان بوده، و در چه زمانی از جهان رفته و یا به عنوان یک جاودان و یا دیگر علت‌ها، از او سخن دیگری در شاهنامه به میان نیامده است.
در این نمودار به نام‌های اشخاص شاهنامه از آغاز تا پایان دورهٔ کیانی پرداخته شده و از نام‌های دوره‌های بعدی صرفنظر شده است. این تصمیم از آن رو گرفته شده که در دوره‌های پیشدادی و کیانی با شخصیت‌های بسا پر اهمیت و تأثیرگذار در باورهای ایرانی روبرو می‌شویم که پس از آن هرگز تکرار نمی‌شوند. از سوی دیگر، نام‌های اشخاص در دورهٔ ساسانی، ضمن اینکه ویژگی‌های عصرهای پیشین را ندارند، در متون مختلف تاریخی باز آمده‌اند و آشنایی نسبی با زمان آنان وجود دارد. از دیگر سو، دوره‌های پیشدادی و کیانی بخش‌هایی از «تاریخِ در تاریکی» ایران و دوره‌های پهلوانی را در بر می‌گیرد که همه چیز در ابهام است و توجه بیشتر پژوهشگران را به خود جلب کرده است.
در این نمودار، پهنای هر یک از ستون‌های دوره‌های پادشاهی شاهنامه با توجه به تعداد نام‌های همزمانِ آن تعیین شده است. در نتیجه کوتاهی یا بلندیِ زمان هر یک از پادشاهان تأثیری در پهنای ستون‌ها نداشته است. چنانکه در نمودار دیده می‌شود، خط گذر زمان از سوی راست به چپ است و برای هر کس خانه‌ای طراحی شده که حضور او در دوره‌های گوناگون را نشان می‌دهد. در نتیجه، خانه‌هایی که تمام یا بخشی از آنها در زیر یکدیگر قرار دارند، نشان‌دهندهٔ همزمانیِ آن شخصیت‌ها در تمام یا بخشی از زندگی خود هستند. در این نمودار، گسست و انقطاع بزرگ سرگذشت ایران در پایان دوره کیخسرو بخوبی آشکار است. در نمودار دیگری نیز تبار یا شجره‌نامهٔ شخصیت‌های شاهنامه آمده است.
رضا مرادی غیاث آبادی/ آذرماه ۱۳۸۳
همچنین بنگرید به: «باستان‌شناسی شاهنامه».
