روز گذشته این فرصت و افتخار را داشتم تا در گردهمایی تیزهوشان (استعدادهای درخشان) دبیرستان‌های دخترانه سراسر کشور در اصفهان صحبت کنم. با اینکه موضوع سخنرانی در باره دانش و رشته اخترباستان‌شناسی بود، اما به این دلیل که حاضران را سازندگان آینده علمی ایران و دارای نقشی ممتاز و ارزنده در آینده کشور می‌دیدم، چند نکته دیگری را نیز که به نظرم مهم می‌آمد با آنان در میان گذاشتم: ۱- مراقبت بیشتر در قبال کسانی که واژه‌ها و مفاهیم و اصطلاحات علمی را برای بسط خرافه و خرافه‌پردازی بکار می‌گیرند؛ ۲- آگاهی و احیاناً مقاومت در قبال کسانی که جایگاه علمی اشخاص را با توجه به دیدگاه‌های ایدئولوژیک آنان دستکاری می‌کنند. برای نمونه بزرگنمایی غیر عادی شخصیت شیخ بهایی در علوم تجربی و ریاضی، و در عین حال خوار داشتن شخصیت حافظ اصفهانی که از بزرگترین مخترعان و ابزارسازان تاریخ ایران بوده است. تا حدی که کمتر کسی نام حافظ اصفهانی را شنیده، اما ادعاهای منتسب به شیخ بهایی را همگان شنیده‌اند. […]
لانه‌موری و قلعه آتشگاه کاشمر
اگر کسی مدعی شود که کاشمر دوست‌داشتنی‌ترین شهر تمام ایران است، شاید سخن او غلوآمیز و اغراق‌گونه قلمداد شود و ناشی از تعلق شخص بدان شهر و یا نشناختن شهرهای دیگر. اما اگر کسی که هیچ پیوند نَسَبی یا سببی یا منافع مشترک با کاشمر ندارد، چنین بگوید؛ اگر کسی که اولین بار ۱۹ سال پیش مسافر کاشمر بوده و پس از آن به بیش از هزار شهر و روستای ایران سفر کرده و دستکم زیر آسمان یک چهارم آنها خوابیده است، چنین ادعایی بکند، نمی‌توان آنرا جدی نگرفت: «کاشمر دوست‌داشتنی‌ترین شهر تمام ایران است». اینرا مسافری که به کاشمر می‌رسد، در نخستین مشاهدات و برخوردها و مراودات خود با مردم محلی پی می‌برد. او باغ‌ها و مزارع و خانه‌باغی‌هایی را می‌بیند که به حال خود رها نشده‌اند و به دقت به آنها توجه و رسیدگی می‌شود. کشتزارهای گسترده‌ای را می‌بیند که تپه‌های باستانی فراوانی را چون نگین گوهری در دل خود دارند. مردمی را می‌بیند که ریشه در خاک خود دارند و بدون شعار و تظاهر، داشته‌های فرهنگی و نیاکانی خود را پاس می‌دارند. مسافری که تازه به کاشمر وارد می‌شود، بلافاصله احساس می‌کند که همه مردم شهر با او آشنایی و محبت دارند. آنان او را به خود می‌پذیرند و چون آشنایی دیرین از او استقبال می‌کنند. او می‌بیند که در کاشمر هیچکس با دیگری غریبه نیست؛ می‌بیند که هیچکس برای مسافران و مراجعان کیسه‌ای ندوخته است؛ می‌بیند که گذرهای شهرها و روستاها پاکیزه‌تر از همه شهرهایی است که تاکنون دیده است؛ می‌بیند علاوه بر اینکه همگان پشت و پناه یکدیگر هستند، اما هر کس به کار خود مشغول است و فضولی‌های متداول جامعه ایرانی در آنجا جایی ندارد. او در عمق چشم کاشمریان هرگز نشانه‌ای از سوءظن نمی‌بیند، بلکه اعتماد و محبت عمیقی را می‌بیند که به جانش می‌نشیند. مسافری که به کاشمر می‌رسد، مردمی منضبط و رانندگانی مقید و پیشه‌ورانی درستکار را می‌بیند. او خیلی زود متوجه می‌شود که در اینجا همه در این فکر هستند که چگونه می‌توانند دستگیر و کمک او و دیگران باشند و چگونه می‌توانند خاطره‌ای نیک از انسانیت خود بر جای گذارند. اینچنین است که کاشمر دوست‌داشتنی و زیباست! […]
با زنان کلپورکان: سفری مهیج به هشت هزار سال پیش
هنگامی که تو در نزد «مروارید دهواری» زن سفالگر کلپورکانی می‌نشینی، می‌توانی اطمینان داشته باشی که به هشت هزار سال پیش سفر کرده‌ای. سفر مهیج و بی‌تخیل به اعماق هزاره‌ها و بازگشتی واقعی به گذشته‌های دور. هیچ اثری از یک عنصر جدید و نوین در این زن و حرفه‌اش نمی‌بینی. سفال‌های او کمترین تفاوتی با آنچه که از هزاران سال پیش و در طی کاوش‌های باستان‌شناختی به دست می‌آید، ندارد. او برخلاف بعضی سفالگران دیگر اصرار دارد که از کوره و هیچ ابزار جدیدتر دیگر استفاده نکند. چون «حرفه‌اش قدیمی است و می‌خواهد قدیمی بماند». زن تو را سوار بر یک ماشین زمان واقعی می‌کند و می‌بردت به هشت هزار سال پیش. زیرانداز حصیری که از ساقه‌های بوته همیشه سبز «داز» بافته شده را پهن می‌کند و صفحه‌ای بشقاب‌مانند و سفالین به نام «بُنو» در برابر خود می‌نهد. پاره‌ای گِل را که بدان «هاجِک» می‌گویند بر روی بُنو می‌گذارد و شروع می‌کند با دستان ماهرش به شکل دادن هاجک. آرام آرام گِل را می‌بینی که تجسم می‌یابد و تبدیل به کاسه یا کوزه یا ساغری می‌شود. دسته‌ای بر گردنش می‌نهد و با سنگی صیقل‌یافته که «سائِنوک» می‌خوانندش، بدنه ظرف را جلا می‌دهد. زن بجز ظرف‌های گوناگون، عروسک‌ها و مجسمه‌های کوچک سفالین هم می‌سازد. عروسک‌ها و مجسمه‌هایی از بز، شتر، سگ و بخصوص بخوردان‌ها و اسپندسوزهایی به شکل انار و به اسم «سوچَکی». درست مثل عروسک‌ها و پیکره‌هایی که از طلاتپه و برخی تپه‌های باستانی یافت شده‌اند. […]
آنروزها که سوسنگرد فقط یک نفر جمعیت داشت
سوسنگرد (با نام اصلی: «خفاجیه») زیر آتش توپخانه‌ای که سه بار آنجا را اشغال کرد، تبدیل به ویرانه‌سرایی مغموم و متروک شده بود. خانه‌ها و مغازه‌هایی که تخلیه نشده بودند، نشان از حمله‌ای غافلگیرکننده می‌داد. حمله‌ای که موجب شده بود تا مردم رنج‌کشیده با بیم و هراس کودکان گریان و نالان و زخمی خود در آغوش بگیرند و با هر وسیله ممکن از زیر آتش‌ها و از خانه و کاشانه خود دور شوند. خانه‌ای در شهر نبود که خمپاره‌ای بر بام آن فرود نیامده باشد و خیابانی نبود که داغ خمپاره‌ای در دلش دیده نشود. رختخواب‌ها همچنان گشوده بود و رخت‌ها بر بندها پهن بودند. دیگ‌ها بر روی اجاق مانده بودند و قوری‌ها بر سماورها. آوار بام بر روی سفره‌ها فرو آمده بود. دفتر مشق‌هایی که هنوز مداد و پاک‌کن بر روی آنها بود، در کنار اتاق‌ها افتاده بودند. جامه رنگارنگ دخترکان از میان گنجه متلاشی‌شده به بیرون ریخته بود. بوی مرگ و نیستی در شهر پیچیده بود. نخلستان‌ها سوخته بودند و پل کرخه از وسط به دو نیم شده بود. […]
ترکان سلطانیه: آمیزه‌ای از سنت‌های کهن و صمیمیت بی‌پایان
روستای ویر (وی‌یَر) در حدود ده کیلومتری جنوب شرقی سلطانیه است. در چند کیلومتری شرق این روستا، سازه‌ای بزرگ قرار دارد که به تمامی در دل سنگ‌های سخت کوهستان کنده و تراشیده شده است. بر دیوارهای سنگی این بنا سنگ‌نگاره‌ای از یک اژدهای غول‌آسا و پر پیچ‌وتاب دیده می‌شود. کاربری قطعی این بنا که نمونه مشابهی ندارد و بطور موقت معبد ویر نامیده شده، تاکنون آشکار نشده و همچنان در پس پردهٔ رازها و رمزهاست. سبک‌های هنری و آرایه‌های بکار رفته در بنای ناشناختهٔ ویر نشان می‌دهد که به احتمال زیاد با گنبد سلطانیه هم‌عصر است و به دوره ایلخانیان تعلق دارد. […]
گزارش‌هایی از دیدار یلدای خورشید در بناهای تقویمی ایران
پیرو فراخوان پیشین، برنامه سالانه دیدار طلوع خورشیدِ انقلاب زمستانی با شرکت گروه‌های فراوانی از دوستداران اخترباستان‌شناسی ایرانی و نیز کسانی که مایل بودند نظریهٔ نگارنده پیرامون کاربری تقویمی چارتاقی‌های ایران را از نزدیک بررسی نمایند، در بامداد روز یکم دی‌ماه در محل چارتاقی‌ها برگزار شد.
امسال برخلاف سال‌های پیش، برنامه دیدار خورشید منحصر و متکی به چارتاقی نیاسر نبود و برنامه‌های مشابه دیگری نیز در چارتاقی بتخانهٔ آتشکوه، چارتاقی نویس، چارتاقی بازه‌هور و چارتاقی جره برگزار شد. عکس‌ها و گزارش‌های این برنامه‌ها، به مرور و پس از اینکه بدستم برسند، در اینجا منتشر خواهند شد. […]
سفری کوتاه به مشهد مادرسلیمان
در چند روز گذشته، فرصتی دست داد تا برای چند بررسی کوچک میدانی، به مشهد مادرسلیمان (پاسارگاد احتمالی) و تنگه بلاغی بروم و موادی را برای برخی نوشته‌های نیمه‌تمام خود فراهم آورم:
– دامنه کوهستان‌های چم‌بیان، تنگه بلاغی، کوه موسی‌خان و دیگر کوهپایه‌های پیرامون دشت مرغاب، یکی از بهترین رویش‌گاه‌های درخت بَـنِـه یا پسته کوهی است. از این درختان صمغی ترشح می‌شود که در تهیه سقز و فراورده‌های دیگر کاربرد دارد. روستانشینان و بویژه عشایر با تیغ‌زدن بر پوسته این درختان و نصب پیاله‌های گلین کوچکی در زیر آن، این صمغ را در اوایل فصل پاییز جمع‌آوری می‌کنند. از آنجا که گردآوری صمغ بنه، یکی از کهنترین بازمانده‌های مالکیت عمومی و سنت همیاری و تعاون همگانی مردم در بهره‌برداری اشتراکی از منابع طبیعی است؛ می‌خواستم پاسخ این پرسش را بدانم که مردمان محلی از چه شیوه‌هایی برای تقسیم سالانه و مالکیت موقت بر درختان بهره می‌برند و کدام قوانین نانوشته، این همیاری مسالمت‌آمیز را در میان آنان اجرا و تضمین می‌کند؟ کدام عامل موجب می‌شود که در مدت چند ماهی که صمغ گرانبهای درختان تیغ‌زده بنه به پیاله‌ها روان است و مراقبی نیز ندارد، هیچکس به دسترنج دیگری تعرضی نکند و هیچگونه اختلافی نیز بوجود نیاید؟ پاسخ‌های روستاییان برایم بسیار جالب و شنیدنی بود و توانستم با روش‌های کهن بهره‌برداری اشتراکی اموال عمومی در میان آنان آشنا شوم. آنان همچنین می‌گفتند که بعضی شهرنشینان از خودراضی و بی‌فرهنگ و پرمدعا، دسترنج آنان را قربانی تفریح و بازیگوشی خود می‌کنند. […]
یادداشت‌هایی از دیدارهای طلوع خورشید در نیاسر و دیگر چارتاقی‌های ایران
برنامه دیدار طلوع خورشید انقلاب زمستانی و شب یلدا (میلاد خورشید) در چهارتاقی نیاسر و بررسی میدانی نظریه این نگارنده در زمینه تقویم‌های آفتابی و به ویژه چارتاقی‌های ایران، علیرغم احتمال ابری بودن آسمان، با موفقیت برگزار شد.
چارتاقی نیاسر در سرمای دوازده درجه زیر صفر بامداد یلدا و نخستین روز زمستان، میزبان حدود یکصد نفر از شهرهای گوناگون بود که سرمای بامدادی را از ساعت‌ها پیش با آتش شور و اشتیاق خود، گرمی می‌بخشیدند و ضمن آشنایی با چگونگی کاربری تقویمی بنا، شب چله را نیز در پناه این یادمان کهن دانش گاهشماری و زمان‌سنجی ایرانی سپری کرده و با سرود و ترانه آنرا جشن گرفتند.
سرزدن پرتوهای زرین خورشید از پشت کوه‌های جنوب‌شرقی نیاسر و درست از میان روزنه ویژه سنجیده شده برای آن، و از میان مه انبوهی که از میان دره‌ها به آهنگ رویارویی با خورشید به پیش می‌تازید؛ برای همراهانی که ساعت‌ها بردمیدن فرخنده آنرا با نگرانی چشم براه بودند، مانند همیشه سخت شکوهمند، رؤیایی و خاطره‌برانگیز بود. همه ما، روان مردمان و نیاکان خردمند و توانای هزاران سال پیش را در کنارمان احساس می‌کردیم و همراه آنان و در پناه آنان، دستان بسوی خورشید برگرفته شده خود را بر دیده و دل خود می‌نشاندیم. […]
