این مقاله برای مدخل (آنو/ اَنَو) در «دانشنامه بزرگ ایران» نوشته شده است.
آنـو/ اَنَـو (En: Anaw/ Ру, Тадж: Анав) تپه‌ای باستانی با پیشینه هفت هزار سال به وسعت تقریبی یک هکتار در نزدیکی روستایی به همین نام که در فاصله دوازده کیلومتری جنوب شرقی شهر «اشک آباد» (منسوب به نام «اشک/ ارشک»، نخستین شاه اشکانی) در جمهوری ترکمنستان امروزی و در دامنه شمالی رشته‌کوه‌های «کوپَـت» (کوپت داغ) جای دارد. (اشک آباد در ایران به نام نادرست «عشق آباد» معروف شده است).
نخستین کاوش‌ها در تپه‌های دوگانه شمالی و جنوبی آنو توسط کشورشناس روس آ. و. کوماروف آغاز شد و در سال ۱۹۰۴ هیئتی از دانشگاه فیلادلفیا به سرپرستی ر. پومپلی این کاوش‌ها را ادامه داد. کاوش‌های آنو در سال ۱۹۰۵ با تلاش و. اسمیت دوام یافت و آنو را به عنوان یکی از نخستین جایگاه‌های آغاز کشاورزی و کشت و ذرع در جهان معرفی کرد. حفریات آنو مجدداً در سال ۱۹۴۷ آغاز و توسط باستان‌شناس روس در هیئت مشترک باستان‌شناسی ترکمنستان جنوبی ادامه پیدا کرد. این حفاری‌ها را از سال ۱۹۴۹ ب. آ. لیتوینسکی به عهده گرفت و در سال ۱۹۵۲ به ب. آ. کافتین و آنگاه به هیئتی زیر نظر ب. م. ماسون واگذار شد که به آگاهی‌های بسیاری دایر به همه دوره‌های فرهنگ آنو منجر شد و اطلاعاتی گرانبها از تاریخ نخستین گروه‌های یکجا‌نشین بشری به دست داد.
تپه آنو از چهار لایه تشکیل شده است: آنو I، آنو II، آنو III و آنو IV. لایه آنو I به کهن‌ترین زمان استقراری آنو، یعنی به نیمه‌های هزاره پنجم تا اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد تعلق دارد. از این دوره بناهای خشتی، ابزار سنگی بزرگ برای کشاورزی، اشیای آرایشی مسین، ابزار مسی قالب‌ریزی شده، آوندهای سفالین دست‌ساز، درفش، کارد و تعداد بسیار زیادی دوک‌های سفالین مخروطی‌شکل بدست آمده است.
فرهنگ آنو I همچنین به لحاظ آوندهای سفالین دست‌ساز پر نقش‌و‌نگار (که وجه تمایز آن با بخش‌های شرقی ترکمنستان جنوبی است) شهرت دارد. این سفالینه‌ها که دامنه‌ای از رنگ قرمز تا قرمز متمایل به سبز را در بر می‌گیرد، با نگاره‌هایی به دو رنگ قهوه‌ای و سیاه آذین شده‌اند. این نوع از سفال، ابتدا در آنو I و متعاقب آن در تپه حصار دامغان (حصار I) آغاز شد و در ناحیه‌های مرکزی ایران به عنوان وجه مشخصه سفال‌های تپه سیلک کاشان (سیلک I و II) در آمد.
بنا به پاره‌ای نظریه‌ها (غفوروف، ص ۷۱ و ۷۲) فراروند دگرسانی جامعه زن‌سالار به جامعه مردسالار در حدود هزاره‌های چهارم تا سوم پیش از میلاد در تپه آنو به وقوع پیوسته است.
خط هندسی بر مهر سنگی
تپه آنو، حدود چهار هزار سال پیش، مأخذ عکس
آنو III به عصر مفرغ و به هزاره سوم تا دوم پیش از میلاد تعلق دارد. در این دوره سفالگری دستی به تدریج از میان رفته و سفال چرخ‌ساز جای آنرا می‌گیرد. ابزار مسی و مفرغی همچون داس، کماکان ساخته می‌شده‌اند. فرهنگ این دوره را مجموعه جالب توجهی از ارابه‌ها و پیکرک‌های زیبای سفالین از زنان، مردان و حیوانات گوناگون غنی می‌سازد.
دیرینگی آنو IV به سده‌های دهم تا چهارم پیش از میلاد و به عصر آهن می‌رسد.
استقرارگاه‌های دامنه کوپت (کوپت داغ) و به ویژه آنو، همچنان به عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های مهاجرت مردمان و گسترش فرایندهای فرهنگی در نیمه نخست هزاره دوم پیش از میلاد (۴۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش) شناخته می‌شوند: مهاجرت به مرو و بلخ و گسترش ویژگی‌های سفالگری آنو در آن سرزمین‌ها و نفوذ فرهنگ آنو به نواحی پیرامون رودهای سرخان دریا، وخش و کافرنهان در جنوب تاجیکستان و ازبکستان امروزی، و همچنین مهاجرت به ناحیه‌های شمال شرقی و به ویژه زمان بابا در نزدیکی بخارا، نمونه‌هایی از اینگونه گسترش انسانی و فرهنگی است.
در حالی که مسکن مردمان در تپه آنو I تنها عبارت از یک اتاق و حریم روستا فاقد دیوار دفاعی بوده و حتی ابزار و ادوات جنگی نیز در آن دیده نشده است، اما بعدها و در آنو II هر واحد مسکونی از چند اتاق تشکیل می‌شده و بقایای دیوار دفاعی روستا نیز مشاهده شده است.
با اینکه در اواخر هزاره سوم تا میانه‌های هزاره دوم پیش از میلاد، بسیاری از تپه‌ها و سکونتگاه‌های فلات ایران بر اثر خشکسالی و خشونت‌های ناشی از آن در معرض ویرانی و سوختگی قرار گرفته‌اند؛ اما تپه جنوبی آنو از جمله معدود محوطه‌هایی بوده که روند زندگی مردمان (بجز دوره‌ای کوتاه در حدود سده‌های نخستین هزاره دوم پیش از میلاد) در آنجا دوام یافته است.
کتاب‌شناسی گزیده:
بلنیتسکی، آ. م.، آسیای میانه و ایران، دوشنبه، ۱۹۴۹ (به تاجیکی).
غفوروف، ب. غ.، آسیای میانه از کهن‌ترین روزگاران تا عصر زرتشت، ترجمه رضا مرادی غیاث آبادی، ۱۳۸۵.Pumpelly, R., Explorations in Turkestan, Expedition of 1904, Prehistoric Civilizations of Anau, Washington, 1908.
Массон В. М., Памятники культуры архаическоб, Дахистана, Туркмении, Тр. ۱۹۵۶.
