بنایی فروخفته در قلب امامزاده زینب خاتون
بخش کَهَک در حدود چهل کیلومتری جنوب شهر قم و در منطقه‌ای کوهستانی و ییلاقی واقع است. این منطقه دارای پیشینه مشهور تاریخی و فرهنگی، و نیز آثار و محوطه‌های باستانی فراوان است.
در حدود دو کیلومتری شمال غربی کهک (۳۴.۲۱ درجه شمالی، ۵۰.۵۱ درجه شرقی)، بنای امامزاده‌ای به نام زینب خاتون وجود دارد که یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های منطقه است. در سال‌های اخیر بنای این امامزاده گسترش یافته و بخش‌های گوناگونی به آن افزوده شده و عملیات مرمت و نوسازی گسترده‌ای در آن انجام شده است و می‌شود.
کهن‌ترین بخش شناخته شده مربوط به امامزاده عبارت است از در چوبی منبت‌کاری شده و زیبایی که تاریخ سال ۹۷۹ هجری قمری بر آن ثبت شده و اکنون در موزه باغ فین کاشان نگهداری می‌شود. صندوق منبت‌کاری شده پیشین آرامگاه نیز دارای تاریخ سال ۹۹۹ هجری قمری است. مجموعه آثار و شواهد برجای مانده از بنای امامزاده (همچون در چوبی، صندوق قبر، گنبد دوپوش، ازاره‌ها و ایوان جانبی) نشان می‌دهد که در دوره صفوی توجه خاصی به این امامزاده شده و الحاقات گوناگونی در آنجا ساخته بوده‌اند. افزودن به بخش‌های بنا و آرایه‌های آن (همچون کاشی‌کاری، آینه‌کاری و کتیبه‌نویسی) در دوره قاجاریه و نیز در سال‌های اخیر همچنان ادامه دارد.
در بهمن‌ماه سال گذشته با این بنا آشنا شدم و دوبار برای بازبینی بنا و محوطه، و نیز اندازه‌گیری‌ها و محاسبات لازم به آنجا رفتم. یکبار در بامداد بسیار سرد و توفانی و پر برف بهمن‌ماه سال ۱۳۸۶ و بار دیگر در روزی بهاری از فروردین‌ماه ۱۳۸۷.
هرچند انجام اندازه‌گیری‌ها و پی‌بردن به لبه‌های اصلی پایه‌های چارتاقی و زاویه‌های میان آنها به دلیل انبوه روکاری‌های افزوده بر آن و سازه‌های پیرامون آن دشوار می‌نمود، اما رسم پلان چارتاقی و زاویه خط دیدهای آن با دقت قابل قبولی انجام شد.
سازه اصلی و بنیادین بنای امامزاده که اتاق آرامگاه را تشکیل می‌دهد، عبارت است از یک چارتاقی که شباهت فراوانی به چارتاقی‌های دیگر ایران و از جمله چارتاقی نیاسر و چارتاقی کرمجگان دارد و دارای کاربری تقویمی است. این سازه در زمان‌های بعدی تبدیل به امامزاده می‌شود. کف چارتاقی در حدود یک تا دو متر بالاتر از کف فعلی اتاق آرامگاه بوده است. این به دلیل حفاری در صخره‌های سنگی کف چارتاقی و پایین‌بردن آن در سال‌های اخیر بوده تا بتوان بر ارتفاع اتاق افزود.
از چهار درگاه چارتاقی، دو درگاه شمال شرقی و جنوب شرقی به سوی دو تالار نوساخته امامزاده با کف هم‌سطح باز می‌شود. یک درگاه در شمال غربی به سوی اتاقی باز می‌شود که به دلیل کف مرتفع ناشی از دامنه کوه، نیاز به ساخت چند ردیف پلکان برای دسترسی به آن بوده است. چهارمین و آخرین درگاه که رو به جنوب غربی دارد با دیواری الحاقی به کلی بسته شده است. در عکسی که در سال ۱۳۵۳ از این ضلع بنا گرفته شده، شکل و سنگ‌های اصلی این درگاه و دیوار افزوده به آن دیده می‌شود اما اکنون به دلیل ساخت‌و‌سازهای تازه، امکان دیدار آن فراهم نیست.
اتاق آرامگاه، دارای گنبدی دوپوش است. گنبد زیرین با سبک و خیز خراسانی و متداول عصر اشکانی، بازمانده‌ای از بنای اصلی چارتاقی بوده که بر بالای آن گنبد دوازده وجهی زیبایی با آجرکاشی‌های هندسی ساخته شده است.
چارتاقی کهک با شباهت زیادی به چارتاقی نیاسر، در دامنه کوهستانی صخره‌ای ساخته شده که چشمه آبی از پایین آن می‌گذرد. چشم‌انداز شرقی بنا نیز همچون چارتاقی نیاسر، افقی هموار در نقطه انقلاب تابستانی و افقی کوهستانی در نقطه انقلاب زمستانی و تا اندازه‌ای در افق اعتدالین دارد.
به نظر می‌آید که چارتاقی کهک همچون دیگر چارتاقی‌های ایران، منتسب به اواخر دوره اشکانی و دارای قدمتی در حدود دو هزار سال باشد. کاربری تقویمی این چارتاقی نیز با توجه به زاویه‌های متناسب با تغییرات میل محور خورشید که ناشی از نسبت مناسب اندازه‌های پایه‌ها به فاصله میان آنها و طول هر ضلع بنا است، تأیید می‌شود.
نقشه مقدماتی
چنان‌که در نقشه دیده می‌شود، طول هر ضلع چارتاقی ۷ متر، طول فاصله پایه‌ها ۲.۶۰ متر، طول فاصله درنی پایه‌ها ۴.۶۰ متر، طول خارجی پایه‌ها ۲.۲۰ متر و طول داخلی آنها به ترتیب ۱.۶۰ و ۱.۰۰ متر است. این اندازه‌ها، زاویه و خط دیدهایی را به وجود آورده که در نتیجه آن، روزنه‌هایی برای دیدار خورشید در هنگام‌های طلوع انقلاب‌های تابستانی و زمستانی، و نیز اعتدال‌های بهاری و پاییزی فراهم شده است (دقت اندازه‌گیری‌ها ~ ۵ ٪±).
خط دیدهای چارتاقی کهک در مقایسه با دیگر چارتاقی‌های ایران، نمونه جالب و منحصربفردی را عرضه می‌دارد و آن اینکه در این چارتاقی برای هر یک از نقطه‌های اعتدال‌ها و انقلاب تابستانی، دو خط دید مجزا و مستقل وجود دارد که در نقشه دیده می‌شود. همچنین جبهه اصلی و یکی از محورهای تقارن، رو به سوی طلوع خورشید در انقلاب زمستانی دارد. این ویژگی‌ها خصوصیتی ممتاز و استثنایی به این چارتاقی بخشیده است.
هرچند که به دلیل ساخت‌و‌سازها در پیرامون بنا، امکان دیدار طلوع خورشید در چارتاقی در همه زمان‌ها فراهم نیست، اما از آنجا که در بخشی از بناهای الحاقی که رو به سوی جبهه جنوب شرقی بنا دارند، پنجره و درهایی وجود دارد، اکنون نیز می‌توان طلوع خورشید انقلاب زمستانی را از درون چارتاقی مشاهده کرد.
چارتاقی کهک کاملاً سالم است. این یادمان ارزنده تاریخ علم ایران، این فرصت را داشته تا بتواند در قلب یک امامزاده از هرگونه تخریبی در امان بماند. امید می رود که سازمان اوقاف به عنوان متولی این امامزاده، فرصت و امکان ایجاد روزنه‌هایی در دیوارهای محاطی و الحاقی بنا را برای دیدار طلوع خورشید فراهم کنند تا این بنا علاوه بر موقعیت ممتاز زیارتی و دینی خود، جایگاه ارزشمند علمی خود را نیز باز یابد.
