پژوهش‌های ایرانی

صفحه اصلی و راهنمای مطالب موجود در باره چارتاقی‌ها

رضا مرادی غیاث آبادی

پنج شنبه ۲۴ مرداد ۱۳۹۲

اخترباستان‌شناسی و چهارطاقی: ملاحظات کیهانی و جهت‌گیری‌های خورشیدی در معماری چهارطاقی و الگوهای چلیپایی باستانی

Archaeoastronomy and Tetrapylon: Cosmic Considerations and Solar Orientations in the Tetrapylon‌ Architecture and Ancient Cruciform

ویرایش نخست: مرداد ۱۳۸۷

The Sun in Tetrapylons

طلوع خورشید در انقلاب تابستانی، چارتاقی نیاسر

دگر شارسان از بر کوهسار/ سرای درنگ است و جای شمار (گفتار زال در شاهنامه فردوسی)
همه راه داد است و آیین مهر/ نظر کردن اندر شمار سپهر (فردوسی)
در خرابات مغان نور خدا می‌بینم/ این عجب بین که چه نوری ز کجا می‌بینم (حافظ)

از سال ۱۳۷۲ و همزمان با آغاز پژوهش‌های اخترباستان‌شناختی در ایران توسط این نگارنده، نزدیک به سی چارتاقی در نواحی گوناگون ایران با هدف مطالعه تناسب احتمالی با تغیرات میل خورشید و کاربری تقویمی آنها بررسی شد. سپس در سال ۱۳۷۴، چارتاقی نیاسر به عنوان سالم‌ترین چارتاقی موجود در ایران برای تمرکز مطالعات میدانی انتخاب گردید. پس از آن، دامنه مطالعات و بررسی‌ها را به دیگر چارتاقی ایران، و سپس به چارتاقی‌های رومی گسترش دادیم.

در این مدت ضمن بررسی چشم‌انداز افق و اندازه‌گیری‌های لازم، کوشش شد تا راستاهای شاخص چارتاقی‌ها با تغییرات سالانه میل خورشید، مقایسه شوند. لازمه این برنامه، محاسبات نظری و مطالعات میدانی و سفرهای چندگانهٔ سالانه برای مشاهده و ثبت وضعیت پرتوهای خورشید بود. برنامه‌ای که دستیابی به نخستین نتایج قابل اتکای آن، هشت سال به درازا انجامید و هنوز نیز به پایان نرسیده است.

تاکنون، چگونگی ساخت بناها و قواعد سنجیده شده و بکار گرفته شده در آنها در پیوند با زمان و حرکات سالانه و تغییرات میل محور خورشید تا اندازه زیادی تشخیص داده شده است. از کاربری و توانایی چارتاقی‌ها به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص خورشیدی برای اندازه‌گیری زمان یا برای ثبت آیینی زمان در بنا آگاه شده‌ایم. اما همچنان نادانسته‌های زیادی از توانایی‌های‌های زمان‌سنجی چارتاقی وجود دارد، چرا که پاسخ به همه آنها به سالیان متمادی دیگری نیاز خواهد داشت.

اکنون در چارتاقی نیاسر، خط‌دیدهای طلوع و غروب خورشید در انقلاب‌های تابستانی و زمستانی به عنوان نقاط نهایی و اوج خط‌سیر سالانه خورشید با دقت ۰.۵± درجه و خط‌دیدهای متعدد دیگری با دقت کمتر اندازه‌گیری شده است. اما پژوهش‌ها و رصدهای سالانه در چارتاقی‌ها با هدف بررسی دقیق‌تر راستاها، مطالعه برای یافتن نقاط شاخصی از خط سیر خورشید در افق و سازگاری احتمالی با سازه‌های چارتاقی، مطالعه برای آشنایی با گاهشماری رایج در زمان ساخت بنا، و به ویژه بررسی امکان وجود راستاهایی برای زمان‌های آیینی و جشن‌های باستانی به ویژه در پیوند با آیین زروان و میترا، هچنان ادامه دارد.

البته وضعیت بشدت رو به تخریب چارتاقی نیاسر و مسئولان کم‌توجه، نگرانی‌های جدی‌ای را پیش آورده‌اند. چنانچه این سازه مهم علمی ایران باستان آسیبی غیر قابل جبران ببیند، هیچ بنای دیگری در ایران و جهان را نمی‌توان جایگزین آن کرد.

گزارش‌های نگارنده در زمینه کارآیی این بنا به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص اندازه‌گیری زمان. تاکنون در مقاله‌ها، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های گوناگونی بازگو شده و در کتاب‌های «نظام گاهشماری در چارتاقی‌های ایران» (۱۳۸۰)، «بناهای تقویمی و نجومی ایران» (۱۳۸۳) و «چارتاقی‌های ایران» (۱۳۸۹) با نسخه انگلیسی، منتشر شده است.