خورشید در چارتاقی: پیشگفتار و فهرست مطالب

رضا مرادی غیاث آبادی

پنجشنبه ۲۴ مرداد ۱۳۹۲

اخترباستان‌شناسی و چارتاقی: ملاحظات کیهانی و جهت‌گیری‌های خورشیدی در معماری چارتاقی و الگوهای چلیپایی باستانی

Archaeoastronomy and Tetrapylon: Cosmic Considerations and Solar Orientations in the Tetrapylon‌ Architecture and Ancient Cruciform

ویرایش نخست: مرداد ۱۳۸۷

The Sun in Tetrapylons

طلوع خورشید در انقلاب تابستانی، چارتاقی نیاسر، ۱۳۸۵

دگر شارسان از بر کوهسار/ سرای درنگ است و جای شمار (گفتار زال در شاهنامه فردوسی)
همه راه داد است و آیین مهر/ نظر کردن اندر شمار سپهر (فردوسی)
در خرابات مغان نور خدا می‌بینم/ این عجب بین که چه نوری ز کجا می‌بینم (حافظ)

پیشگفتار کتاب چارتاقی‌های ایران

در این سلسله گفتارها، پیوند چارتاقی‌های ایران با زمان، تقویم و تغییرات سالانه میل خورشید بر اساس مطالعات میدانی و شواهد ملموس و مشاهده‌پذیر بررسی می‌شود. در دانش اخترباستان‌شناسی، بناهایی با چنین ویژگی‌ها و خصوصیاتی را «رصدخانه خورشیدی» (Solar Observatory) یا «سازه‌های تقویمی» (Calendric Structure/ Kalenderbauten) می‌نامند. همچنین ممکن است که نام‌های «مهربین»، «خوروین/ خوربین» و «بازه‌هور» (روزنه خورشید) که از دیرباز برای نامگذاری برخی از این بناها بکار رفته و در زبان فارسی نیز شناخته‌شده هستند، نامی کهن با معنای فراموش‌شده برای این گونه از بناها بوده باشند.

از سال ۱۳۷۲ و همزمان با آغاز پژوهش‌های اخترباستان‌شناختی در ایران توسط این نگارنده، حدود پنجاه چارتاقی (چهارطاقی) در سراسر ایران با هدف مطالعه تناسب احتمالی با تغییرات میل خورشید و کاربری تقویمی آنها بررسی شد. سپس در سال ۱۳۷۴، چارتاقی نیاسر به عنوان یکی از سالم‌ترین چارتاقی‌های موجود در ایران برای تمرکز مطالعات میدانی انتخاب گردید. در سال‌های بعدی، چارتاقی‌های نویس تفرش و بتخانه آتشکوه نیز برای این منظور انتخاب گردیدند و پس از آن، دامنه مطالعات و بررسی‌ها را به چارتاقی‌های رومی گسترش دادیم.

در این مدت ضمن بررسی چشم‌انداز افق و اندازه‌گیری‌های لازم، کوشش شد تا راستاهای شاخص در چارتاقی‌های منتخب، با تغییرات سالانه میل خورشید مقایسه شوند. لازمه این برنامه، محاسبات نظری و مطالعات میدانی و سفرهای چندگانه سالانه برای مشاهده و ثبت وضعیت پرتوهای خورشید بود. برنامه‌ای که دستیابی به نخستین نتایج قابل اتکای آن، هشت سال به درازا انجامید و هنوز نیز بطور کامل به پایان نرسیده است.

تاکنون چگونگی ساخت چارتاقی‌ها و قواعد سنجیده شده و بکار گرفته شده در آنها در پیوند با زمان و حرکات سالانه و تغییرات میل محور خورشید تا اندازه زیادی تشخیص داده شده است. از کاربری و توانایی چارتاقی‌ها به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص خورشیدی برای اندازه‌گیری زمان یا برای ثبت آیینی زمان در آنها آگاه شده‌ایم. اما همچنان نادانسته‌های زیادی از توانایی‌های زمان‌سنجی چارتاقی‌ها وجود دارد، چرا که پاسخ به همه پرسش‌ها و ابهامات، به سالیان متمادی دیگری نیاز خواهد داشت.

اکنون در چارتاقی‌های منتخب، خط‌دیدهای طلوع و غروب خورشید در انقلاب‌های تابستانی و زمستانی به عنوان نقاط نهایی و اوج خط‌سیر سالانه خورشید با دقتی حدود یک درجه و خط‌دیدهای متعدد دیگری با دقت کمتر اندازه‌گیری شده است. با این حال، پژوهش‌ها و رصدهای سالیانه در چارتاقی‌های نیاسر، نویس، بتخانه و چند نمونه مشابه دیگر در نواحی گوناگون ایران با هدف بررسی دقیق‌تر راستاها، مطالعه برای یافتن نقاط شاخصی از خط سیر خورشید در افق و سازگاری احتمالی با سازه‌های چارتاقی، مطالعه برای آشنایی با گاهشماری رایج در زمان ساخت بنا (که عمدتاً مبتنی بر «گاهشماری گاهنباری» هستند)، و به‌ویژه بررسی امکان وجود راستاهایی برای مواعد کشاورزی و زمان‌های آیینی و جشن‌های باستانی همچنان ادامه دارد.

البته وضعیت رو به تخریب برخی از چارتاقی‌های ایران و بویژه چارتاقی نیاسر و وجود مسئولان کم‌توجه، نگرانی‌های جدی‌ای را پیش آورده‌اند. چنانچه این سازه‌های مهم علمی، آسیبی غیر قابل جبران ببینند، هیچ بنای دیگری را نمی‌توان جایگزین آنها کرد.

آنچه در این سلسله گفتارها آمده، تنها ناظر بر شرح و بررسی خصوصیات تقویمی و شاخص‌های خورشیدی در چارتاقی‌ها است و از کاربری‌های احتمالی دیگر به دلیل نبود هیچگونه شواهد مکتوب یا ملموس سخنی به میان نیامده است. می‌توان گمان داد که این دسته از بناها، دارای کاربردی به عنوان نیایشگاه خورشید، زروان یا میترا بوده باشند. اما تا پیداشدن شواهدی هر چند اندک نمی‌توان این فرض را بسط داد. در باورهای عامیانه و سنتی مردم پیرامون چارتاقی‌ها نیز نشانه‌ها و روایت‌های شایسته و درخور تأملی مشاهده نگردیده است.

سخن ظاهراً نادرستی که مدت‌هاست به موجب آن چارتاقی‌های ایران را آتشکده خطاب می‌کنند، ادعایی است که نه تنها تاکنون شواهد باستان‌شناختی از آن در هیچیک از چارتاقی‌های ایران به دست نیامده، که اصولاً ساختار این بناها که معمولاً در نواحی دورافتاده واقع شده و فاقد هرگونه در و دیوار و حریمی هستند، تناسبی با چنین کاربری ندارند. به هر حال آنچه که در این کتاب پیرامون ویژگی‌های تقویمی چارتاقی‌ها گفته آمده است، مغایرتی با کاربردهای احتمالی دیگر آن به عنوان نیایشگاه یا آتشکده و یا هرگونه کاربری دیگر ندارد و حتی نام چارتاقی نیز دلالت بر شکل و ساختار بنا می‌کند و نه دلالت بر کاربری آن.

گزارش‌های نگارنده در زمینه مناسبات و ملاحظات خورشیدی چارتاقی‌ها و کارکرد آنها به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص اندازه‌گیری زمان، تاکنون در مقاله‌ها، سخنرانی‌ها، سمینارها و مصاحبه‌های گوناگونی بازگو شده و در کتاب‌های «نظام گاهشماری در چارتاقی‌های ایران» (۱۳۸۰)، «بناهای تقویمی و نجومی ایران» (۱۳۸۳) و «چارتاقی‌های ایران» (۱۳۸۹) با نسخه انگلیسی، منتشر شده است.

طلوع خورشید در انقلاب تابستانی ۱۳۹۰ و نگارنده، عکس از آقای میثم رمضانزاده

مشاهده و سنجش طلوع خورشید در چارتاقی‌ها

پژوهش‌های نگارنده که در سال ۱۳۸۰ منتشر شد، نشان می‌دهد که بسیاری از چارتاقی‌های ایران بگونه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند که می‌توان زمان رسیدن خورشید به برخی از مواضع سالانه و از جمله نقاط انقلاب تابستانی و انقلاب زمستانی (آغاز تابستان و آغاز زمستان) و اعتدالین را با دقت زیادی و با دیدار طلوع خورشید از میان روزنه‌های تشکیل شده در میان اضلاع داخلی پایه‌های بنا تشخیص داد.

در این چارتاقی‌ها، نسبت خاصی میان پهنای پایه‌ها به طول هر ضلع آن وجود دارد که در نتیجه آن، زاویه تشکیل‌شده میان خط‌دیدهایی که از میان پایه‌های داخلی بنا می‌گذرد، با تغییرات میل خورشید در طول سال برابر است و می‌توانسته‌اند با چنین ویژگی جالبی، هنگام‌های مفروض سالیانه را تشخیص داده و استخراج کنند. چارتاقی‌های نیاسر، نویس و بتخانه، از مهمترین این بناها هستند.

این چارتاقی‌ها، از معدود نمونه‌های سالم‌ باقی‌مانده در میان ده‌ها چارتاقی ایران هستند که پس از حدود دو هزار سال، همچنان کاربری تقویمی و رصدی خود را تا به امروز حفظ کرده‌اند و می‌توان از جمله در آغاز زمستان و آغاز تابستان و اعتدالین به مشاهده و سنجش طلوع خورشید از میان روزنه‌های ویژه آنها پرداخت.

در بسیاری از تقویم‌های آفتابی دیگر که این نگارنده آنها را معرفی کرده است، این امکان تنها با دیدار سایه‌های خورشید بامدادی فرا دست می‌آید؛ اما در چارتاقی‌ها علاوه بر سنجش دقیق زمان از طریق سایه‌های ایجاد ‌شده در میان پایه‌های چندگانه داخلی بنا که در حکم یک آفتاب‌سنج هستند؛ می‌توان قرص خورشید را نیز از روزنه ویژه‌ای که رو به سوی محل طلوع خورشید در انقلاب زمستانی و انقلاب تابستانی و اعتدالین دارد، تماشا کرد.

برآمدن باشکوه خورشید از این روزنه‌ها، علاوه بر اثبات انجام محاسبات نجومی در ساخت این بنا، ما را به یاد روزگارانی می‌اندازد که به گمان در چنین هنگامی، آیین‌های ویژه‌ای در آنجا برگزار می‌شده است. گردهمایی‌‌هایی که گویا با آیین‌های زروانی که ریشه‌ای ژرف با خورشید و پدیده‌های کیهانی داشته، در پیوند بوده‌اند.

در نزدیکی چارتاقی نیاسر، نمونه‌ای از یک ساعت آفتابی کهن نیز وجود داشته است که متأسفانه در سالیان اخیر منهدم شده است. این ساعت همراه با چارتاقی، مجموعه‌ای کامل از ابزارهای زمان‌سنجی را فراهم کرده بوده‌اند.