اخترباستان‌شناسی و چارتاقی: ملاحظات کیهانی و جهت‌گیری‌های خورشیدی در معماری چارتاقی و الگوهای چلیپایی باستانی
Archaeoastronomy and Tetrapylon: Cosmic Considerations and Solar Orientations in the Tetrapylon Architecture and Ancient Cruciform
طلوع خورشید در انقلاب تابستانی، چارتاقی نیاسر، ۱۳۸۵
دگر شارسان از بر کوهسار/ سرای درنگ است و جای شمار (گفتار زال در شاهنامه فردوسی)
همه راه داد است و آیین مهر/ نظر کردن اندر شمار سپهر (فردوسی)
پژوهش‌های نگارنده که نخستین بار در سال ۱۳۸۰ منتشر شد، نشان می‌دهد که بسیاری از چارتاقی‌های ایران (چهارطاقی‌های ایران)* بگونه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند که می‌توان زمان رسیدن خورشید به برخی از مواضع سالانه و از جمله نقاط انقلاب تابستانی و انقلاب زمستانی (آغاز تابستان و آغاز زمستان) و اعتدالین را با دقت زیادی و با دیدار طلوع خورشید از میان روزنه‌های تشکیل شده در میان اضلاع داخلی پایه‌های بنا تشخیص داد.
*نگارنده در همۀ مطالب خود، صفت «چارتاق/ چارتاقی/ چهارتاق/ چهارتاقی» که معنای «کاملاً باز/ بنای با درها و درگاه‌های باز» را می‌دهد، با صفت و اسم «چارطاق/ چارطاقی/ چهارطاق/ چهارطاقی» که معنای «بنای با چهار درگاه قوسی» را می‌دهد، به یک منظور و مترداف هم برای نامیدن این گونه از ابنیه بکار برده است.
در تقویم‌های آفتابی دیگر که این نگارنده آنها را معرفی کرده است، این امکان تنها با دیدار سایه‌های خورشید بامدادی فرا دست می‌آید، اما در چارتاقی‌ها علاوه بر سنجش زمان از طریق سایه‌های ایجاد شده در میان پایه‌های چندگانه داخلی بنا که با پلان صلیبی خود در حکم یک آفتاب‌سنج هستند، می‌توان قرص خورشید را نیز از روزنه ویژه‌ای که رو به سوی محل طلوع خورشید در انقلاب زمستانی و انقلاب تابستانی و اعتدالین دارد، تماشا کرد.
در این چارتاقی‌ها، نسبت خاصی میان پهنای پایه‌ها به طول هر ضلع آن وجود دارد که در نتیجه آن، زاویه تشکیل‌شده میان خط‌دیدهایی که از میان پایه‌های داخلی بنا می‌گذرد، با تغییرات میل خورشید در طول سال برابر است و می‌توانسته‌اند با چنین ویژگی جالبی، هنگام‌های مفروض سالیانه را تشخیص داده و استخراج کنند. چارتاقی‌های نیاسر، نویس و بتخانه، از مهمترین این بناها هستند.
این چارتاقی‌ها، از معدود نمونه‌های سالم باقی‌مانده در میان ده‌ها چارتاقی ایران هستند که پس از حدود دو هزار سال، همچنان کاربری تقویمی و رصدی خود را تا به امروز حفظ کرده‌اند و می‌توان از جمله در آغاز زمستان و آغاز تابستان و اعتدالین به مشاهده و سنجش طلوع خورشید از میان روزنه‌های ویژه آنها پرداخت.
علاوه بر این، در نزدیکی چارتاقی نیاسر، نمونه‌ای از یک ساعت آفتابی کهن از جنس سنگ نیز وجود داشته که در سالیان اخیر منهدم شده است. این ساعت همراه با چارتاقی، مجموعه‌ای کامل از ابزارهای زمان‌سنجی را فراهم کرده بوده‌اند. ساعت آفتابی نیاسر در نزدیکی «آب‌پَخشان» یا ساختار تقسیم آبِ چشمۀ روستا واقع بوده است.
در سلسله گفتارهای پیش رو، پیوند چارتاقی‌ها با زمان، تقویم و تغییرات سالانه میل خورشید بر اساس مطالعات میدانی و شواهد ملموس و مشاهده‌پذیر بررسی می‌شود. در دانش اخترباستان‌شناسی و در زبان فارسی، می‌توان بناهایی با چنین ویژگی‌ها و خصوصیاتی را «بناهای تقویمی»، «سازه‌های تقویمی»، یا «ساختارهای خورشیدسو» نامید. همچنین ممکن است که نام‌های «مهربین»، «خوروین/ خوربین» و «بازه‌هور» (روزنه خورشید) که از دیرباز برای نامگذاری برخی از این بناها بکار رفته و در زبان فارسی نیز شناخته شده هستند، نامی کهن با معنای فراموش‌شده برای این گونه از بناها بوده باشند.
از سال ۱۳۷۲ و همزمان با آغاز پژوهش‌های اخترباستان‌شناختی در ایران توسط این نگارنده، حدود پنجاه چارتاقی در سراسر ایران با هدف مطالعه تناسب احتمالی با تغییرات میل خورشید و کاربری تقویمی آنها بررسی شد. سپس در سال ۱۳۷۴، چارتاقی نیاسر به عنوان یکی از سالم‌ترین چارتاقی‌های موجود در ایران برای تمرکز مطالعات میدانی انتخاب گردید. در سال‌های بعدی، چارتاقی‌های نویس تفرش و بتخانه آتشکوه نیز برای این منظور انتخاب گردیدند و پس از آن، دامنه مطالعات و بررسی‌ها را به چارتاقی‌های رومی گسترش دادیم.
در این مدت ضمن بررسی چشم‌انداز افق و اندازه‌گیری‌های لازم، کوشش شد تا راستاهای شاخص در چارتاقی‌های منتخب، با تغییرات سالانه میل خورشید مقایسه شوند. لازمه این برنامه، محاسبات نظری و مطالعات میدانی و سفرهای چندگانه سالانه برای مشاهده و ثبت وضعیت پرتوهای خورشید و جهت‌های بناها و روزنه‌های آنها بود.** برنامه‌ای که دستیابی به نخستین نتایج قابل اتکای آن، هشت سال به درازا انجامید و هنوز نیز بطور کامل به پایان نرسیده است.
** لازم به یادآوریست که آنچه از نقشه و پلان چهارطاقی‌ها در کتاب‌ها و مقالات مختلف معماری و باستان‌شناسی با استفاده از مآخذ آندره گدار، آندره هاردی، ماکسیم سیرو، و با اقتباس از آنان توسط محمدکریم پیرنیا و چند تن دیگر، مکرراً و از روی یکدیگر کپی و منتشر می‌شوند، از لحاظ مطالعات نجومی و خورشیدی غیرقابل استفاده هستند و می‌توانند موجب گمراهی و استنتاج‌های اشتباه در محاسبه مناسبات خورشیدی شوند. علامت جهت شمال در پلان‌های ترسیمی نامبردگان بر اساس شمال مغناطیسی (MN) و نه شمال جغرافیایی (TN) درج شده که در غالب موارد نیز ناصحیح هستند. برای مثال، جهت شمالِ چارتاقی نیاسر در پلان‌های ذکر شده به میزان 10 درجه غربی از شمال مغناطیسی و 34 درجه غربی از شمال جغرافیایی انحراف و خطا دارد.
تاکنون چگونگی ساخت چارتاقی‌ها و قواعد سنجیده شده و بکار گرفته شده در آنها در پیوند با زمان و حرکات سالانه و تغییرات میل محور خورشید تا اندازه زیادی تشخیص داده شده است. از کاربری و توانایی چارتاقی‌ها به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص خورشیدی برای اندازه‌گیری زمان‌های تقویمی یا برای ثبت آیینی زمان و مواعد سالانه در آنها آگاه شده‌ایم. اما همچنان نادانسته‌های زیادی از توانایی‌های زمان‌سنجی چارتاقی‌ها وجود دارد، چرا که پاسخ به همه پرسش‌ها و ابهامات، به سالیان متمادی دیگری نیاز خواهد داشت.
اکنون در چارتاقی‌های منتخب، خط‌دیدهای طلوع و غروب خورشید در انقلاب‌های تابستانی و زمستانی به عنوان نقاط نهایی و اوج خط‌سیر سالانه خورشید با دقتی حدود یک درجه و خط‌دیدهای متعدد دیگری با دقت کمتر اندازه‌گیری شده است. با این حال، پژوهش‌ها و رصدهای سالیانه در چارتاقی‌های نیاسر، نویس، بتخانه و چند نمونه مشابه دیگر در نواحی گوناگون ایران با هدف بررسی دقیق‌تر راستاها، مطالعه برای یافتن نقاط شاخصی از خط سیر خورشید در افق و سازگاری احتمالی با سازه‌های چارتاقی، مطالعه برای آشنایی با گاهشماری رایج در زمان ساخت بنا (که عمدتاً مبتنی بر «گاهشماری گاهنباری» هستند)، و به‌ویژه بررسی امکان وجود راستاهایی برای مواعد کشاورزی و زمان‌های آیینی و جشن‌های باستانی همچنان ادامه دارد.
البته وضعیت رو به تخریب برخی از چارتاقی‌های ایران و بویژه چارتاقی نیاسر و وجود مسئولان کم‌توجه، نگرانی‌های جدی‌ای را پیش آورده‌اند. چنانچه این سازه‌های مهم علمی، آسیبی غیر قابل جبران ببینند، هیچ بنای دیگری را نمی‌توان جایگزین آنها کرد.
آنچه در این سلسله گفتارها آمده، تنها ناظر بر شرح و بررسی خصوصیات تقویمی و مناسبات و ملاحظات خورشیدی در چارتاقی‌ها است و از کاربری‌های احتمالی دیگر به دلیل نبود شواهد مکتوب یا ملموس سخنی به میان نیامده است. اما می‌توان گفت که طلوع و مشاهده خورشید در امتداد این روزنه‌ها، علاوه بر اثبات ملموسِ انجام محاسبات سعه‌المشرق و جهت‌گیری‌های خورشیدی در ساخت چارتاقی‌ها، این احتمال را نیز مطرح می‌سازد که ملاحظات خورشیدی در این بناها، نه صرفاً به منظور اهداف زمان‌سنجی و تقویمی، که با هدف مناسبت‌های آیینی انجام پذیرفته باشد. آیین‌هایی که گویا با باورداشت‌های زروانی و میترایی/ مهری که خاستگاهی در خورشید و پدیده‌های کیهانی داشته‌اند، در پیوند بوده‌اند. اما تا پیداشدن شواهد لازم نمی‌توان این فرض را بسط داد. در باورهای عامیانه و سنتی مردم پیرامون چارتاقی‌ها نیز نشانه‌ها و روایت‌های شایسته و درخور تأملی (جز وجود احتمالی یک مجسمه در میانۀ چارتاقی) مشاهده نگردیده است.
سخن ظاهراً نادرستی که مدت‌هاست به موجب آن چارتاقی‌های ایران را آتشکده خطاب می‌کنند، ادعایی است که نه تنها تاکنون شواهد باستان‌شناختی از آن در هیچیک از چارتاقی‌های ایران به دست نیامده، که اصولاً ساختار این بناها که معمولاً در نواحی دورافتاده واقع شده و فاقد هرگونه در و دیوار و حریمی هستند، تناسبی با چنین کاربری ندارند. به هر حال آنچه که در این کتاب پیرامون ویژگی‌های تقویمی چارتاقی‌ها گفته آمده است، مغایرتی با کاربردهای احتمالی دیگر آن به عنوان نیایشگاه یا آتشکده و یا هرگونه کاربری دیگر ندارد و حتی نام چارتاقی نیز دلالت بر شکل و ساختار بنا می‌کند و نه دلالت بر کاربری آن.
گزارش‌های نگارنده در زمینه مناسبات و ملاحظات خورشیدی چارتاقی‌ها و کارکرد آنها به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص اندازه‌گیری زمان‌های سالانه، تاکنون در مقاله‌ها، سخنرانی‌ها، سمینارها و مصاحبه‌های گوناگونی بازگو شده و گزارش‌های نخستین و بعدی آن در کتاب‌های «نظام گاهشماری در چارتاقی‌های ایران» (۱۳۸۰)، «بناهای تقویمی و نجومی ایران» (۱۳۸۳)، «چارتاقی‌های ایران» (۱۳۸۹) و «The Sun in Tetrapylon, 2015» منتشر شده است.
غروب خورشید در انقلاب زمستانی، چارتاقی نیاسر، ۱۳۸۶
فهرست و راهنمای مطالب موجود در باره چارتاقی‌های ایرانی و رومی:
● چارتاقی‌های ایران:
درباره اخترباستان‌شناسی و سازه‌های خورشیدسو
چارتاقی نیاسر
چارتاقی بتخانه آتشکوه
چارتاقی بازه هور
چارتاقی خیرآباد
چارتاقی‌های کرمجگان و خورآباد
چارتاقی کهک
چارتاقی نویس تفرش
چارتاقی خانه دیو
● چارتاقی‌های رومی (تتراپیلون‌ها):
شناسایی مناسبات خورشیدی در چارتاقی‌های رومی
چارتاقی هایدنتور اتریش
چارتاقی ژانوس ایتالیا
چارتاقی کاپارا اسپانیا
چارتاقی مالبورگتو ایتالیا
● کتاب‌ها:
نظام گاهشماری در چارتاقی‌های ایران (1380)
بناهای تقویمی و نجومی ایران (1383)
چارتاقی‌های ایران (ویرایش جدید کتاب‌های بالا، 1389)
The Sun in Tetrapylons
● نوشته‌های دیگر:
چارتاقی: تعریف، انواع و پراکندگی
پرسش‌های متداول در باره مناسبات خورشیدی چارتاقی نیاسر
مجسمه چارتاقی و مراسم دیدار خورشید از شهر اشکانی هترا
پیشنهاد ساخت و احیای معماری چارتاقی و جهت‌گیری‌های خورشیدی
● دوره‌های آموزشی اخترباستان‌شناسی و بناهای خورشیدی:
دوره آموزشی اخترباستان‌شناسی و انسان در ایران
دوره آموزشی اخترباستان‌شناسی و بناهای تقویمی ایران
● پیوندهای چارتاقی‌ها با جشن‌های ایرانی:
جشن‌های کهن آغاز تابستانی
شب چله (یلدا)، شب زایش خورشید و آغاز سال نو میترایی
● اعتراض‌های انجام شده و واکنش‌هایی بخاطر وضعیت اسفبار چارتاقی:
اعلام خطر در باره چارتاقی نیاسر
● فیلم‌های ساخته شده در باره چارتاقی و اخترباستان‌شناسی:
فیلم مستندِ روشنان آسمانی
فیلم مستند سیر اختران در فرهنگ ایران
دقایقی پس از طلوع خورشید در انقلاب تابستانی ۱۳۹۰ و نگارنده، عکس از آقای میثم رمضانزاده
در چارتاقی بازه‌هور، زمستان ۱۳۹۰
