۱- مختصات و مشخصات
نام مشهور: چارتاقی/ چهارطاقی نیاسر.
محل: صخره‌های ارتفاعات غربی مشرف به شهر نیاسر، ۳۰ کیلومتری غرب کاشان، ۲۵۰ کیلومتری جنوب تهران، استان اصفهان. (تصویر ۱.۱)
مختصات جغرافیایی چارتاقی: ۳۳ درجه و ۵۸.۲۸ دقیقه شمالی، ۵۱ درجه و ۰۸.۵۳ دقیقه شرقی (دقت اندازه‌گیری ۰.۰۱± دقیقه). ارتفاع از سطح دریا ۱۷۶۰ متر (دقت اندازه‌گیری ارتفاع‌ها ۵± متر)، ارتفاع از سطح دشت مجاور ۳۸۰ متر (نقطه منتخب برای شاخص دشت مجاور: تقاطع جاده نیاسر با جاده کاشان- دلیجان با ارتفاع ۱۳۸۰ متر).
تصویر ۱.۱
موقعیت نیاسر در منطقه کاشان
نقشه از Falling rain
شکل بنا: متقارن چهار وجهی با قاعده مربع، چهار پایه با چهار تاق به سبک کلیل پارتی بر روی آنها و گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی بنا. چهار روزن به سوی چهار جبهه در بالای بنا و شانزده روزن کوچکتر با فاصله نامساوی در پاکار گنبد (اکنون پُر شده). چهار سوی بنا چشم‌انداز باز بدون هیچگونه دیوار، در یا پنجره. (تصویر ۱.۲)
تصویر ۱.۲
چارتاقی نیاسر، چشم‌انداز غربی
همه عکس‌ها و نقشه‌ها بجز تصویرهای ۱.۱ و ۲.۵ از غیاث آبادی
محور بنا: ۱۱ درجه میل شرقی (دقت اندازه‌گیری ۰.۵± درجه) نسبت به شمال جغرافیایی/ ستاره قطبی. (نقشه ۲)
اندازه‌های بنا: مساحت ۱۴۲ متر مربع، ارتفاع کلی ۱۰.۵۰ متر، طول کلی هر ضلع ۱۱.۹۰ متر (دقت اندازه‌گیری طول‌ها ۲± سانتیمتر)، طول بیرونی پایه‌ها در سطح زمین ۴.۲۰ متر، فاصله میان پایه‌ها ۳.۵۰ متر، طول بیرونی پایه‌ها در ارتفاع یک متری از سطح زمین ۳.۳۵ متر، فاصله میان پایه‌ها ۴.۳۰ متر، طول بنا در این ارتفاع ۱۱ متر. (نقشه ۱)
نقشه ۱
اندازه‌های بنا
جنس سازه: سنگ‌های رسوبی و متخلل محلی با جرم حجمی ۲.۱. سنگ‌های تراش‌خوردهٔ مکعب مستطیل شکل از ارتفاع ۳ متری به بالا، لاشه‌سنگ‌های بی‌شکل از کف تا ارتفاع ۳ متری. ملات گچ با آمیختهٔ ماسه برای جرز سنگ‌ها و نیز برای اندود نمای بیرونی پایه‌ها تا ارتفاع ۳ متر و نمای داخلی پایه‌ها تا ارتفاع ۴ متر. (تصویر ۱.۳)
تصویر ۱.۳
درون بنا و شکل پایه‌ها، چشم‌انداز شمال شرقی
کف بیرونی در انتهای بنا ناشی از سنگفرش سال ۱۳۳۴
قدمت: حدود ۲۰۰۰ سال، دوره پارتی (اشکانی)، به احتمال کمتر از اوایل دوره ساسانی.
چشم‌انداز افق و ناهمواری‌های آن: ناهمواری‌هایی در افق در کمان نقطه طلوع انقلاب تابستانی تا نقطه طلوع انقلاب زمستانی بر اثر کوه‌هایی با ارتفاع ۰.۵ تا ۲ درجه (دقت اندازه‌گیری ۲۰٪±) و در کمان نقطه غروب انقلاب زمستانی تا نقطه غروب انقلاب تابستانی با ارتفاع ۷ تا ۱۰ درجه از دید ناظر.
یادمان‌های باستانی و سازه‌های دیگر در مجاورت بنا: چشمه طبیعی موسوم به «آب قلعه» یا «چشمه اسکندریه» و درخت چنار نیمه خشکیده با قدمت تقریبی هزار تا دو هزار سال در ۷۰ متری جنوب شرقی. نیایشگاهی ناشناخته بر فراز چشمه (تخریب کامل در چند دهه پیش و ساخت مسجد بجای آن). ساعت آفتابی سنگی در ۲۰۰ متری جنوب شرقی (تخریب کامل در حدود سال ۱۳۷۰). بازمانده‌هایی از دیواری ساده با قدمت نامشخص در فاصله متوسط ۵۰ متری پیرامون بنا و در ارتفاعی پایین‌تر از مسیر پرتوهای خورشید بامدادی و شامگاهی).
اشاره به بنا در متون تاریخی: تاکنون ناشناخته.
وضعیت قانونی: ثبت شده در فهرست آثار ملی با شماره ۳۱۶ در سال ۱۳۱۷ .
نخستین مطالعه و معرفی: در سال ۱۳۱۶ توسط آندره پ. هاردی، معمار همکار کاوشگران موزه لوور در تپه سیلک کاشان (منتشر شده توسط آندره گدار در سه صفحه از کتاب آثار ایران، جلد یکم).
کاربری بنا به نظر هاردی و گدار: علامت راه‌یابی.
کاربری‌های مفروض دیگر: نیایشگاه آیین زروان یا نیایشگاه خورشید/ خانه خورشید (گمان‌های نگارنده)، آتشگاه پیام‌رسانی، آتشکده، بخشی از بنایی بزرگ‌تر، قربانگاه. نبود هیچگونه شواهد متکی بر مطالعات باستان‌شناختی برای این فرضیه‌ها.
وضعیت حفاظتی: بشدت در معرض خطر.
برنامه‌های حفاظتی: هیچ.
خطرات موجود: عملیات انفجار در معدن سنگ در ۱۵۰ متری جنوب غربی. خاکبرداری و زمین‌کاوی با ماشین‌آلات سنگین در فاصله ۲۰ متری. تخریب پایه‌ها برای نصب نورافکن‌های تزئینی، انتقال لوله‌های آبرسانی از فاصله ۵ متری. کوشش برای احداث بنای بلندمرتبه در شرق بنا و در مسیر پرتوهای خورشید بامدادی. رفت و آمد ماشین‌های سنگین حمل سنگ معدن از داخل حریم چارتاقی. آسیب‌های ناشی از بازدیدکنندگان همچون یادگارنویسی و آتش‌افروزی. تجمع برف و یخ بر اثر سنگفرش نسنجیده در اطراف پایه‌ها و فرسایش‌های ناشی از یخبندان و تغییرات دما.
اعتراض به بی‌توجهی و تخریب بنا: دو نامه سرگشاده نگارنده در تیرماه ۱۳۸۴ و دی ماه ۱۳۸۶ . فرستاده شده برای نهادهای ذی‌ربط و منتشر شده در مطبوعات و رسانه‌های گروهی. هر دو نامه بدون هیچگونه پاسخ و ترتیب اثر.
سابقه مرمت و بازسازی: یک بار در سال ۱۳۳۴ توسط اداره کل باستان‌شناسی. شامل مرمت عمومی بنا، ساخت مجدد گنبد فروریخته، احداث سنگفرش در کف و پیرامون بنا، اندود نما تا ارتفاع ۳ متر.
عملیات نگهداری، مرمت، بهسازی و محوطه‌سازی کنونی: هیچ.
نمونه‌های مشابه: حدود پنجاه چارتاقی دیگر در کازرون، محلات، تفرش، کهک، نطنز، دره‌شهر، سراب، بهبهان، فراشبند، یزد و جاهای دیگر. همگی آسیب دیده‌تر از چارتاقی نیاسر.
نقشه ۲
زاویه‌های میانه پایه‌ها
بر پایه درجه میل از شمال جغرافیایی
۲- پژوهش‌های اخترباستان‌شناسی
پیشینه: آغاز در سال ۱۳۷۲ توسط رضا مرادی غیاث آبادی. بررسی نزدیک به ۳۰ چارتاقی در نواحی گوناگون ایران و مطالعه تناسب آنها با تغیرات میل خورشید. انتخاب چارتاقی نیاسر به عنوان سالم‌ترین چارتاقی موجود در ایران برای تمرکز مطالعات میدانی. اندازه‌گیری ارتفاع ناهمواری‌های افق در کمان نقاط طلوع انقلاب تابستانی تا انقلاب زمستانی و کمان نقاط غروب همان‌ها. نقشه‌برداری از بنا و زاویه‌های متشکله در آن. کوشش برای انطباق راستاهای شاخص چارتاقی با نقاط شاخص در مسیر سالیانه خورشید و برعکس. سفرهای چندگانهٔ سالانه برای مشاهده و ثبت وضعیت پرتوهای خورشید.
دستاوردهای فعلی: تشخیص چگونگی طراحی و ساخت بنا و قواعد سنجیده شده و بکار گرفته شده در آن در پیوند با زمان و حرکات سالانه و تغییرات میل محور خورشید. شناسایی کاربری و توانایی بنا به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص خورشیدی برای اندازه‌گیری زمان یا برای ثبت آیینی زمان در بنا. تعیین خط‌دیدهای طلوع و غروب خورشید در انقلاب‌های تابستانی و زمستانی به عنوان نقاط نهایی و اوج خط‌سیر سالانه خورشید با دقت ۰.۵± درجه. تعیین خط‌دیدهای طلوع و غروب در اعتدال بهاری و پاییزی با دقت ۱± درجه. تعیین چندین خط‌دید دیگر برای میانه فصل‌ها و زمان‌های احتمالی آیینی با دقت ۲± درجه.
معرفی و انتشار: انتشار نخستین گزارش از شناسایی کارآیی بنا به عنوان یک تقویم آفتابی و شاخص اندازه‌گیری زمان در کتاب «نظام گاهشماری در چارتاقی‌های ایران» (۱۳۸۰) و انتشار در کتاب «بناهای تقویمی و نجومی ایران» (۱۳۸۳) و سپس در کتاب «چارتاقی‌های ایران» (1389). ارائه و انتشار مقاله، سخنرانی و مصاحبه‌های گوناگون در همایش‌ها، نشریات و رسانه‌های گروهی ایران و کشورهای دیگر. برنامه‌های سالانه با شرکت علاقه‌مندان، برای دیدار خورشید در چارتاقی و اندازه‌گیری آن.
پژوهش‌های در حال انجام و نیمه تمام: ادامه پژوهش‌های میدانی و رصدهای سالیانه برای بررسی دامنه دقت راستاها با دقتی افزون‌تر از سنجش‌های فعلی. مطالعه برای بررسی زمان مشاهده خورشید در راستاهای دیگرِ موجود در بنا. مطالعه برای یافتن نقاط شاخصی از خط سیر خورشید در افق و سازگاری احتمالی با سازه‌های چارتاقی. اندازه‌گیری‌های دقیق‌تر برای رفع کمبود از دقت فعلی سنجیده شده برای وضعیت طلوع و غروب خورشید در اعتدالین و میانهٔ فصل‌ها. مطالعه برای آشنایی با گاهشماری رایج در زمان ساخت بنا و چگونگی اجزا و تقسیم‌بندی آن. بررسی امکان وجود راستاهایی برای زمان‌های آیینی و جشن‌های باستانی به ویژه در پیوند با آیین زروان و میترا. مطالعه پراکنده بر روی چارتاقی‌های دیگر و به ویژه نمونه‌های نویافتهٔ آن.
۳- نقشه‌ها و عکس‌هایی از وضعیت طلوع و غروب خورشید
رصد خورشید در چارتاقی: در چارتاقی نیاسر، محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آنها و زاویه‌های منتج شده از آن به گونه‌ای است که در هنگام‌‌های گوناگونی از سال، پرتوهای خورشید به هنگام طلوع و غروب در راستاهای سنجیده شده‌‌ای از بنا می‌تابند. این پرتوها سایه‌هایی را بر نقاط خاصی در درون بنا ایجاد می‌کند و برخی از آنها که زمان‌های مهم و شاخصی را نشان می‌دهد، از روزنه‌های میان پایه‌های بنا دیده می‌شود. در زیر، گزیده نقشه‌ها و عکس‌هایی از چگونگی این رویداد و توانایی چارتاقی نیاسر به عنوان نمونه ممتاز و سالمی از دیگر چارتاقی‌های ایران، عرضه می‌گردد.
نقشه ۳
خط‌دیدهای دوگانهٔ طلوع انقلاب تابستانی
خط ممتد، دامنه مشاهده خورشید در یک متر تحتانی با پایه‌های عریض‌تر (پایه‌های سکومانند) و خط نقطه‌چین، دامنه مشاهده خورشید در قسمت کم‌عرض بالای سکوها (بنگرید به تصویر ۱.۳)
تصویر ۲.۱
طلوع خورشید در انقلاب تابستانی، خط‌دید SS 1 در نقشه ۳
حدود ۵ دقیقه پس از طلوع
تصویر ۲.۲
طلوع خورشید در انقلاب تابستانی، خط‌دید SS 2 در نقشه ۳
حدود ۵ دقیقه پس از طلوع
نقشه ۴
خط‌دید طلوع انقلاب زمستانی
تصویر ۲.۳
طلوع خورشید در انقلاب زمستانی، خط‌دید WS در نقشه ۴
حدود ۲ دقیقه پس از طلوع
ارتفاع خورشید ناشی از ۲ درجه افق کوهستانی
تصویر ۲.۴
طلوع خورشید در انقلاب زمستانی، خط‌دید WS در نقشه ۴
حدود ۲ دقیقه پس از طلوع
ارتفاع خورشید ناشی از ۲ درجه افق کوهستانی
نقشه ۵
خط‌دید غروب انقلاب تابستانی
تصویر ۲.۵
غروب خورشید در انقلاب تابستانی، خط‌دید ST در نقشه ۵
حدود ۱۰ دقیقه پیش از غروب
ارتفاع خورشید ناشی از ۱۰ درجه افق کوهستانی
عکس از آقای بهزاد فرهانیه
نقشه ۶
خط‌دیدهای غروب انقلاب زمستانی
قطر بنا در امتداد نقطه غروب خورشید در انقلاب زمستانی
تصویر ۲.۶
غروب خورشید در انقلاب زمستانی، خط‌دید WT 1 در نقشه ۶
حدود ۲ دقیقه پیش از غروب
ارتفاع خورشید ناشی از ۷ درجه افق کوهستانی
۴- یادمان
تصویر ۳.۱
بازدیدکنندگان انقلاب تابستانی سال ۱۳۸۶
تصویر ۳.۲
بازدیدکنندگان انقلاب زمستانی سال ۱۳۸۶
تصویر ۳.۳
شکوه خورشید در چارتاقی نیاسرـــــــــــــــ
این گزارش در فصلنامه معماری و ساختمان (شماره ۱۶، تابستان ۱۳۸۷، ص ۹۴ تا ۹۶) نیز منتشر شده است.
این گزارش در سال ۱۳۸۹ در کتاب «چارتاقی‌های ایران» منتشر شده است.
