صفحه اصلی و راهنمای مطالب موجود در باره چارتاقی‌ها
این گفتار در دست بازنویسی است
چارتاقی بازه‌هور در قلمرو نیشابور باستانی، در سوی چپ راهی که از نیشابور به تربت‌حیدریه می‌رود و کمی پایین‌تر از روستای رباط‌سفید واقع شده است. در اینجا نیز همچون نیاسر، رودی از کنار چارتاقی می‌گذشته که امروزه خشک شده است. در پایین‌تر از چارتاقی، جاده از میان دو کوه می‌گذرد که بر بالای هر کدام از کوه‌ها قلعه‌ای باستانی وجود دارد. یکی از قلعه‌ها را «قلعه دختر» و دیگری را «قلعه پسر» می‌نامند. این بنا نیز همچون دیگر چارتاقی‌های ایران از سنگ و ملات گچ و ماسه ساخته شده است.
زمان ساخت این بنا به دوره اشکانی یعنی حدود دو هزار سال پیش باز می‌گردد و تا این زمان علیرغم زمین‌لرزه‌های پرشمار و شدید در خراسان، هیچیک از بخش‌های بنا و حتی گنبد آن آسیب زیادی ندیده و برخی فروریختگی‌ها در دیوارها و پایه‌ها در سال‌های اخیر بازسازی شده است. اما به لحاظ نبود آگاهی از کاربرد واقعی بنا، اندکی از دقت لبه‌های آفتاب‌سنج‌ها کاسته و در روزنه شرقی بنا دستکاری‌‌هایی شده و آنرا مسدود کرده‌اند. اما هیچکدام از اینها در حدی نیست که آسیب‌های جدی به بنا وارد ساخته باشد و می‌توان آنها را با صرف وقت و علاقه‌مندی اصلاح کرد.
در اینجا لازم می‌دانم این نکته را هم یادآوری کنم که نام «بازه‌هور» اشاره مستقیم و دقیقی به کاربرد تقویمی آن دارد. چرا که «هور» همان خور یا خورشید است و «بازه» به معنای فاصله میان دو چیز، بریدگی، روزن، و شکاف آمده است که با هم معنای «شکاف خورشید» یا «روزنه خورشید» را می‌دهد. اما بجز این بازه به معنای «چوبی که ترازو یا قپان را از آن می‌آویزند» نیز آمده و این معنا نیز با روزنه بنا که شاخص خورشیدی را از آن می‌آویخته‌اند، هماهنگی دارد. هر دوی این معانی نشان‌دهنده نگهداشت کاربرد چارتاقی در نام آن است و اشاره آشکاری به کاربرد تقویمی و رصدخانه‌ای این بنا می‌کند. بنایی که یادمان شکوهمند دانش ریاضی و محاسبه‌های دقیق نجومی و معماری ایرانیان باستان در دو هزار سال پیش از این است.
