پژوهش‌های ایرانی

صفحه اصلی و راهنمای مطالب موجود در باره چارتاقی‌ها

شناسایی چارتاقی‌های رومی | چارتاقی هایدنتور اتریش | چارتاقی کاپارای اسپانیا | چارتاقی ژانوس ایتالیا | چارتاقی مالبورگتو ایتالیا

گزارش مقدماتی

بنای باستانی دیگری که در ادامه بررسی و شناسایی چارتاقی‌های رومی و مقایسه آنها با نمونه‌های مشابه اشکانی بدان می‌پردازیم، چارتاقی موسوم به «تاق ژانوس/ یانوس» (Arch of Janus/ Ianus) در کشور ایتالیا است. نام ژانوس که در قرون وسطی بر روی این بنا نهاده شده، در اصل متعلق به یکی از خدایان رومی است که خدای آغازها و پایان‌ها، و خدای درها و دروازه‌ها دانسته می‌شد. او همچنین خدای سرآغازهای زمان نیز بوده است و نام ماه ژانویه از نام او گرفته شده است. ژانوس را در نگاره‌های باستانی با سر دو چهره که پشت به هم داشته‌اند و به دو سوی مختلف می‌نگریسته‌اند، نشان می‌داده‌اند. ممکن است این نمادپردازی با نگاه توأمان ژانوس به آغاز و پایان روز، و طلوع و غروب خورشید در پیوند باشد.

این بنا در بافت قدیمی محله «ولابروم» (Velabrum) در داخل شهر رم و در دویست متری شرق رود تیبِر (Tiber) قرار دارد و قدمت آن به حدود ۱۷۰۰ سال پیش و به سال‌های آغازین سده چهارم میلادی باز می‌گردد.

اکنون از این بنا به عناوین گوناگونی یاد می‌شود. عده‌ای آنرا براستی یک معبد ژانوس می‌انگارند و عده‌ای دیگر آنرا یک بنای یادبود پیروزی یا تاق نصرتِ (Triumphal arch) چهار وجهی/ چهارتاقی (four-fronted/ four-arched) که توسط امپراتور روم ساخته شده، معرفی می‌کنند. گروهی دیگر نیز کاربرد واقعی آن و سازندهٔ آنرا ناشناخته می‌دانند. اما با توجه به ویژگی‌های بنا می‌توان گمان داد که این بنا نیز سازه‌ای میترایی بوده باشد و یا اینکه تحت تأثیر آموزه‌ها و باورداشت‌های زروانی یا میترائیسمِ متداول در میان رومیان بنا شده باشد.

چارتاقی ژانوس ایتالیا، عکس از جان هنری پارکر، ۱۸۷۰ میلادی، مأخذ عکس: American Academy in Rome

چارتاقی ژانوس بنایی متقارن چهار وجهی با قاعده مربع است که از چهار پایه و چهار تاق ساخته شده و هر چهار پایه و تاق آن به همراه سقف بنا سالم باقی مانده‌اند. جنس بنا از آجر است که با سنگ مرمر سفیدرنگ روکش شده است. این بنا در قرون وسطی برای مدتی طولانی تبدیل به قلعه می‌گردد و الحاقاتی بر آن ساخته می‌شود که شکل اصلی آنرا دچار دگرگونی می‌کند. این الحاقات زائد بر اصل بنا، در طی مرمت و بازسازی‌های اواسط سده نوزدهم میلادی زدوده می‌شود و شکل اصلی بنا احیا می‌گردد.

چهار سوی چارتاقی ژانوس (همچون چارتاقی‌های ایران و نیز چارتاقی هایدنتور اتریش) بدون هیچگونه دیوار، در و یا پنجره است. طول هر ضلع بنا بین ۱۷.۵۷ متر تا ۱۸.۰۱ متر متغیر است. طول پایه‌ها بین ۵.۴۵ تا ۵.۶۰ و طول فاصله میان‌پایه‌ای ۶.۶۵ تا ۶.۹۵ متر است. این اندازه‌ها و قناسی‌ها نشان می‌دهد که یا دقت کافی در ساخت بنا بکار برده نشده و یا اینکه عامداً و با توجه به ملاحظاتی بدینگونه ساخته شده است. نسبت طول پایه‌ها به طول بنا از ۳٫۱۹ :۱ تا ۳٫۲۸ :۱ متغیر است و مساحت بنا به حدود ۳۲۰ متر می‌رسد.

چارتاقی ژانوس با ارتفاع ۲۰ متر از سطح دریا در ۴۱ درجه و ۵۳ دقیقه شمالی، ۱۲ درجه و ۲۹ دقیقه شرقی واقع است و در نتیجه، محل طلوع خورشید به هنگام انقلاب تابستانی (Summer Solstice) در امتداد ۵۶.۸۱ درجه (۳۲.۴۴ درجه بالاتر از طلوع خورشید در اعتدال بهاری)، و به هنگام انقلاب زمستانی (Winter Solstice) در راستای ۱۲۱.۴۸ درجه (۳۲.۲۳ درجه پایین‌تر از اعتدال بهاری) است. زاویه میان انقلاب تابستانی با انقلاب زمستانی ۶۴.۶۷ درجه است. محور بنا ۱۹ درجه میل شرقی دارد.

در چارتاقی ژانوس، محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آنها و زاویه‌های منتج شده از آن به گونه‌ای است که خط‌دیدهایی بسوی نقاط اعتدال و انقلاب‌ها تشکیل می‌شود. اما به نظر می‌رسد که این خط‌دیدها فاقد دقت معمول در دیگر چارتاقی‌ها باشد. با توجه به اینکه در افق شرقی بنا تپه کوتاهی وجود دارد، لازم است تا مشاهدات محلی نیز صورت پذیرد و بررسی شود که تأخیر احتمالی طلوع خورشید که ناشی از ناهمواری‌های افق شرقی است، تا چه اندازه بر خط‌دیدها تأثیر می‌گذارد. هر چند که ممکن است ساختما‌ن‌های جدید و بلندی که به فراوانی در اطراف بنا ساخته شده‌اند، انجام این آزمایش‌ها را با دشواری مواجه کنند.

مناسبات خورشیدی در چارتاقی ژانوس ایتالیا، ر. م. غیاث آبادی ۱۳۹۰، (برای بزرگنمایی روی تصویر کلیک کنید)

چنانکه در نقشه دیده می‌شود، ساختار خط‌دیدها شباهت خارق‌العاده‌ای به چارتاقی نویس تفرش در ایران دارد. طلوع خورشید در اعتدال بهاری و پاییزی در راستای ER و طلوع خورشید انقلاب تابستانی در امتداد خط‌دید SR قرار دارند. این در حالی است که طلوع خورشید انقلاب زمستانی در امتداد دو خط‌دید موازی WR1 و WR2 جای دارد.

چارتاقی ژانوس نیز همچون چارتاقی هایدنتور، چه از نظر سازه و ویژگی‌ها و مشخصه‌های تقویمی و خورشیدی و چه از لحاظ قدمت و زمان ساخت، شباهت قابل توجهی با چارتاقی‌های ایران دارد. این ویژگی‌های نویافته و جالب توجه، می‌تواند برای مطالعات تاریخ علم و رازگشایی بنا، و نیز برای بررسی تأثیر و تأثر و روابط دانشی و آیینی بین ایران و اروپا مفید باشد.

سپاسگزاری: از آقایان بیژن روحانی، مهدی فتوحی و رضا اساسی که نگارنده را در دستیابی به برخی اطلاعات محلی یاری دادند، سپاسگزارم.