این گفتار نگارنده در کتاب «نوروزنامه»، ۱۳۸۶، صفحه ۲۰۰ تا ۲۰۷، نیز منتشر شده است.
در تخت‌جمشید چند گونه کتیبه از دوره هخامنشی دیده شده و به دست آمده است. یکی، سنگ‌نبشته‌های پادشاهان هخامنشی که به زبان و خط میخی فارسی باستان بر روی نمای سنگی کاخ‌ها و بناهای تخت‌جمشید نوشته شده و معمولاّ با ترجمه آن به خط میخی و زبان‌های عیلامی و بابلی نو (اکدی) همراه هستند. دوم، لوحه‌های زرین و سیمین داریوش با اصالت مشکوک که گفته‌اند از صندوق‌های سنگی در پایه دیوارهای تالار آپادانا پیدا شده است. یکی از این لوحه‌های زرین در چند سال پیش مفقود و پس از اظهارنظرهای فراوان و متناقض در باره سرنوشت آن، در نهایت چنین گفته شد که یکی از مسئولان موزه ایران باستان آنرا ربوده و «آب» کرده و فروخته است. سوم، کتیبه‌هایی که بر روی اشیایی همچو سنگ وزنه، مهر، دستگیره در، آجرهای لعابدار و آوندهای گوناگون دیده شده است. بجز اینها، تعداد فراوانی کتیبه‌های جعلی در بسیاری از موزه‌های دنیا وجود دارند که به اندازه‌ای با مهارت ساخته شده‌اند که تا مدت‌ها جعلی بودن آنها دانسته نشد و در کتاب‌ها و کاتالوگ‌های قدیمی‌تر جزو آثار هخامنشی معرفی شده‌اند.
الواح تخت‌جمشید و پیدایی آنها
اما گونه دیگری از کتیبه‌های تخت‌جمشید که موضوع این گفتار است، عبارت است از حدود سی هزار لوحه گلی یا «گل‌نوشته» که در کاوش‌های باروی استحکامات شرقی تخت‌جمشید و نیز در کاخ خزانه بدست آمدند. این الواح در کاوش‌های سال‌های ۱۳-۱۳۱۲ و ۱۷-۱۳۱۶ کشف شده‌اند. بیشتر آنها که از باروی استحکامات شمال شرقی به دست آمدند، به نام «لوحه‌های بارو/ استحکامات» با علامت اختصاری (PF) و بخش دیگری که از کاخ خزانه در جنوب شرقی تخت‌جمشید پیدا شدند به نام «لوحه‌های خزانه» با علامت اختصاری (PT) شناخته می‌شوند.
یکی از لوحه‌های گلین تخت‌جمشید، بدست‌آمده از کاخ خزانه، سال پانزدهم پادشاهی خشیارشا، سند پرداخت دستمزد کارگران هندی
۲۳×۵۵×۷۲ میلیمتر، شماره کاوش: PTT 29، بررسی و منتشر‌شده توسط جرج کامرون
تهران، موزه ایران باستان
ماندگاری لوحهها تا به امروز
شمار این لوحهها در اصل بسیار بیشتر از این تعداد بوده است؛ اما به دلیل اینکه بر روی گل رس خام یا نپخته نوشته شده بوده‌اند و قرار هم بر این نبوده که برای زمان‌های بسیار دوری از آنها نگهداری شود، به مرور زمان از بین رفته‌اند. اما اینکه چرا همین تعداد از لوحهها تاکنون سالم باقی مانده‌اند، داستان شگفتی دارد. پس از حمله سپاه اسکندر مقدونی در سال ۳۳۰ پیش از میلاد (تقریباّ ۱۷۰ سال پس از نگارش لوحهها)؛ گرمای شدید ناشی از آتش‌سوزی کاخ خزانه و تالار صدستون (که در کنار باروی شرقی قرار دارد) موجب پخته‌شدن و استحکام بیشتر آن لوحه‌های گلی، و پایدار ماندن آنها تا به امروز می‌شود.
شکل ظاهری
این لوحهها تقریباّ به اندازه یک کف دست هستند و بر روی گل خام نوشته و نگهداری می‌شده‌اند. هر لوح در چند نسخه نوشته می‌شده تا برای بایگانی ادارات دیگر شهرهای مورد نیاز فرستاده شوند و یکی هم در بایگانی تخت‌جمشید نگهداری شود. بر کنار حدود ۶۰۰ لوحه، اثر چند مهر فشاری و غلتان باقی مانده است که متعق به صادرکننده و دریافت‌کننده آن سند بوده است. نقش و نگارهای این مهرها نیز می‌توانند آگاهی‌های فراوانی از هنر و باورهای آن روزگار را در اختیار بگذارند. به موجب همین لوحهها دانسته شده است که از چرم و اوراق پوست‌گیاهی (در فارسی باستان به نام «پَـوَسـتا») نیز برای نوشتن بهره‌برداری می‌شده که امروزه هیچ نمونه‌ای از آن به دست نیامده است.
زمان نگارش
محتوای این لوحهها نشان می‌دهد که تاریخ نگارش لوحه‌های بارو به سال‌های ۵۰۹ تا ۴۹۴ پیش از میلاد، یعنی سال‌های سیزدهم تا بیست و هشتم پادشاهی داریوش بر می‌گردد. اما لوحه‌های خزانه در فاصله سال‌های ۴۹۲ تا ۴۵۸ پیش از میلاد، یعنی در فاصله سی‌امین سال پادشاهی داریوش تا هفتمین سال پادشاهی اردشیر یکم نوشته شده‌اند.
خط و زبان
تقریباّ همگی لوحهها به خط و زبانی نگاشته شده‌اند که امروزه به خط و زبان عیلامی معروف هستند. امروزه اطلاعی از نام واقعی این خط و زبان در دست نیست. بجز این، حدود ۵۰۰ لوح به زبان آرامی، ۸۰ لوح همراه با ترجمه به آرامی، سه لوح به زبان بابلی نو (اکدی)، چند لوح به فارسی باستان، یک لوح به زبان یونانی و یک لوح دیگر به زبان فریگیه‌ای نوشته شده است.
امانت به دانشگاه شیکاگو
از آنجا که کاوش‌های تخت‌جمشید توسط هیئتی از دانشگاه شیکاگو انجام می‌شد، چنین توافق شد که لوحهها برای خوانش و پژوهش بر روی آن، به صورت امانت به دانشگاه شیکاگو منتقل شوند. دانشگاه پس از چند سال، شماری از لوحهها که از شدت آسیب‌دیدگی، خواندن آنها امکان‌پذیر نمی‌شد را به ایران بازگرداند و پژوهش بر روی شماری از آنها که سالم‌تر و خواندنی‌تر بودند را آغاز کرد. پس از آن تعداد ۳۰۰ لوح دیگر به ایران بازگردانده شده و بقیه آن همچنان در امانت دانشگاه شیکاگو است.
پژوهش و خوانش لوحهها
نخستین گزارش و ترجمه متن لوحهها توسط جرج کامرون (G. Cameron) انجام شد. او دستاورد پژوهش خود را در کتابی به نام لوحه‌های خزانه تخت‌جمشید (Persepolis Treasury Tablets) در سال ۱۹۴۸ در شیکاگو منتشر کرد. پس از آن ریچارد هالوک (R. T. Hollock) همتای دیگر کامرون، کار را بر روی حدود دو هزار لوحه بدست آمده از باروی تخت‌جمشید ادامه داد و گزارش و ترجمه خود را در کتاب لوحه‌های استحکامات تخت‌جمشید (Persepolis Fortification Tablets) در سال ۱۹۶۹ در شیکاگو منتشر ساخت و پس از آن نیز مقاله‌های متعددی در این زمینه در نشریات گوناگون به چاپ رساند. او در سال ۱۹۷۷ خبر از خوانش ۴۵۰۰ لوح دیگر را داد که پس از درگذشت او، تکمیل و منتشر نشدند.
محتوا و مضمون لوحهها
این لوحهها برخلاف دیگر کتیبه‌های هخامنشی تخت‌جمشید که بیانیه‌ها و گفتارهایی رسمی بوده، برای خواندن عموم نوشته و عرضه نشده بوده‌اند و در واقع اسناد داخلی و حسابداری کارکنان تخت‌جمشید و یک بایگانی اداری بوده است. آنها بازگوکننده رویدادهای رسمی و حکومتی و سیاسی نیستند، بلکه در کنار آگاهی‌های فراوان دیوانی و اداری، اطلاعات فراوانی از زندگی روزمره و روزگار مردمان عصر هخامنشی در اختیار ما می‌گذارند که تاکنون با کمبود حیرت‌انگیزی در زمینه منابع و اسناد آن روبرو بوده‌ایم. البته بجز لوح‌های تخت‌جمشید، چندین بایگانی اداری دیگر از عصر هخامنشی در مصر و بابل (همچو بایگانی «موروشو») پیدا شده است.
کشف این لوحهها و خوانش آنها، انقلابی در دنیای تاریخ و باستان‌شناسی هخامنشی بشمار می‌رفت. چرا که اکنون پژوهشگران بجز کتیبه‌های رسمی و آثار مکتوب تاریخ‌نگاران یونان، به سرچشمه‌ای غنی و گسترده از اسناد هخامنشی دست یافته‌اند که چون برای همگان نوشته نشده بوده و قصد تبلیغ و کسب مشروعیت و یا هرگونه ملاحظه‌های سیاسی و تأثیرگذاری بر افکار عمومی را در سر نداشته‌‌اند؛ از ارزش استنادپذیری فراوانی برخوردار بوده و هستند. از سوی دیگر، هیچ تاریخ‌نگار یا سیاستمداری نمی‌توانسته است مانند همیشه متن تاریخی آنرا به نفع اهداف خود تحریف و بازنویسی کند. نوشته‌های روی لوحهها همچنین آگاهی‌های فراوانی از نظام گاهشماری شمسی- قمری هخامنشی و نیز بسیاری از نام‌های کسان و نام‌های جغرافیایی بدست می‌دهد.
نوشته‌های روی لوحهها آگاهی‌های فراوانی از نظام گاهشماری شمسی- قمری هخامنشی و نیز بسیاری از نام‌های اشخاص و نام‌های جغرافیایی بدست می‌دهد. نظام اداری تخت‌جمشید دقیق و منظم بوده است. دستمزدها و پاداش‌ها و کمک هزینه‌ها در اسناد متعدد ثبت و از سوی طرفین مهر می‌شده است. آنگاه این اسناد به دقت طبقه‌بندی و بایگانی می‌شده‌اند و رونوشتی از آن بسته به نیاز، برای نواحی و شهرهای دیگر فرستاده می‌شده است. با توجه به این لوحهها می‌توان اطلاعاتی از شیوه کار در تخت‌جمشید، گروه‌های تخصصی، دستمزد کارکنان و غیره به دست آورد.
همچنین بنگرید به:
جیره غذایی برده‌های هخامنشی به موجب الواح تخت‌جمشید
دو قرص نان جو در روز، دستمزد کارگر هخامنشی
نسبت دستمزد مردان به زنان در عصر هخامنشی
