این گفتار نگارنده در کتاب «نوروزنامه»، ۱۳۸۶، صفحه ۵۹ تا ۶۲، نیز منتشر شده است.
در سنت‌های کهن تقویم‌نگاری که شیوه‌ها، تعریف‌ها و مفاهیم آن تا اندازه زیادی تاکنون زنده مانده‌اند؛ طول یک سال خورشیدی با تعریف‌های خاصی به اجزای کوچکتری تقسیم می‌شود. این تقسیم‌بندی بجز چند استثنا (همانند تقویم «مایا» و «آزتک» در آمریکای لاتین باستان) در میان همه مردمان جهان متداول بوده و هنوز هم هست.
در این تقسیم‌بندی، طول سال خورشیدی به فصل، برج (ماه خورشیدی)، هفته و روز تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی‌ها مفاهیمی از زمان هستند که در تقویم طبیعی (خورشیدی یا قمری) وجود دارند و با اقتباس از طبیعت به گونه قراردادی وضع شده‌اند. با اینکه در انتخاب مبدأ برای یک برج یا ماه خورشیدی و نیز فصل‌های سالیانه اختلاف چندانی دیده نمی‌شود، اما در تعیین مبدأهای شبانروز، هفته و سال، تفاوت‌ها بسیار فراوان هستند. آگاهی از تعریف مبدأ هر یک از اجزای سال، می‌تواند در تعیین و تنطیم رویدادهای تاریخی اهمیتی فراوان داشته باشند.
مبدأ شبانروز
در قراردادهای کهن تقویمی، یکی از چهار هنگامِ: نیمه شب، طلوع خورشید، ظهر و یا غروب خورشید، هنگام آغاز یا مبدأ شبانروز دانسته می‌شده است. در سنت تقویم‌نگاری خورشیدی ایرانی، معمولاً هنگام طلوع خورشید، آغاز شبانروز دانسته می‌شده است. اما در تقویم‌نگاری قمری به دلیل دیده‌شدن ماه نو به هنگام غروب خورشید، هنگام غروب به عنوان مبدأ شبانروز بشمار می‌رفته است. اصطلاحی مانند «شب جمعه» که امروزه نیز به کار می‌رود و شب خاصی را به روز فردای آن منسوب می‌دارند از همین جا بازمانده است.
اختیار ظهر یا نیمه شب نیز به عنوان مبدأ شبانروز شناخته شده بوده و این دو شیوه بیشتر در میان اخترشناسان کاربرد داشته است. منجمان رصدی برای اینکه تمامی رصدهای یک شب خود را به دو شبانروز گوناگون تفکیک نکنند، از هنگام نیمروز یا ظهر برای سنجش آغاز شبانروز بهره می‌برده‌اند. اما گروه دیگر منجمان، یعنی تقویم‌نگاران، هنگام نیمه شب را مبدأ شبانروز در نظر می‌گرفته‌اند؛ همانگونه که نظام محاسباتی بسیاری از زیج‌های ایرانی بر همین قاعده بوده است و هنوز هم همین شیوه در جهان کاربرد دارد.
اختلاف‌هایی که گاه با تفاوت یک شبانروز پس و پیش در محاسبات رویدادهای تاریخیِ مبتنی بر تقویم به وجود می‌آید، گاهی محصول همین تفاوت تعریف‌ها برای مبدأ شبانروز است. برای نمونه، سراسر طول روز برای کسانی که نیمه شب را مبدأ شبانروز می‌دانند، یک روز واحد است اما برای کسانی که نیمروز یا ظهر را مبدأ شبانروز می‌دانند، پیش از ظهر و پس از ظهر به دو روز متفاوت منسوب می‌شوند.
مبدأ هفته
تعیین مبدأ روزهای هفته نیز در میان مردمان گوناگون متفاوت بوده است. در یکی از شیوه‌های کهن ایرانی، روز یکشنبه یا خورشید روز/ خور روز، روز نخست هفته و همچنین روز تعطیل دانسته می‌شده است. شیوه‌ای که امروزه نیز در تقویم میلادی که ادامه و بازمانده تقویم میترایی است با نام «Sun Day» که همان معنای خورشید روز را می‌دهد، بکار بسته می‌شود. پیش از این در گفتار «روزهای هفته در ایران باستان» به این موضوع پرداخته شد که برخلاف تصور رایج، روزهای هفته و هفته شماری در ایران باستان کاربرد داشته است و تنها در تقویم و دین حکومتی روزگار ساسانیان آنرا حذف کرده بوده‌اند.
در تقویم عبری یهودیان نیز روز یکشنبه، روز نخست هفته دانسته می‌شود با این تفاوت که روز تعطیل هفته در این گاهشماری، روز شنبه است. در میان مانویان، روز نخست و تعطیل هفته روز دوشنبه، و در میان مسلمانان روز شنبه، روز نخست هفته و روز جمعه (آدینه) روز تعطیل دانسته می‌شده است. انتخاب روزهای دیگر هفته به عنوان روز مبدأ در هفته‌شماری و یا روز تعطیل، در میان تقویم‌های اقوام و ادیان دیگر دیده شده است.
مبدأ سال
انتخاب شاخصی برای تعیین آغاز سال، از تفاوت‌ها و تعریف‌های بسیار فراوان‌تری نسبت به شبانروز و هفته برخوردار است. در گاهشماری گاهنباری یا کهن‌ترین گاهشماری شناخته شده در ایران، مبدأ سال به هنگام انقلاب تابستانی یا نخستین روز فصل تابستان بوده و در گاهشماری میترایی، مبدأ سال به هنگام انقلاب زمستانی (شب چله/ یلدا) یا نخستین روز فصل زمستان بوده است.
در زمان هخامنشی، سال نو به مبدأ اعتدال پاییزی یا آغاز پاییز شناخته می‌شده و جشن «بغ‌یادیش» (مهرگان بعدی) در نخستین روز سال که نخستین روز ماه بغ‌یادی (یاد خدا) نیز بوده، برگزار می‌شده است. این جشن بعدها به شانزدهمین روز مهرماه منتقل می‌شود. آغاز سال نو در ابتدای فصل پاییز هنوز در تقویم محلی کردان مکری مهاباد بازمانده است.
تعیین روز نخست فصل بهار یا نوروز نیز از کهن‌ترین قراردادهای تعیین مبدأ سال خورشیدی ایرانی است که عموم زیج‌های کهن بازمانده ایرانی بر بنیاد آن تنظیم شده‌اند و به اندازه کافی شناخته‌شده هست.
اما بجز این، نمونه‌های دیگری از تعیین مبدأ سال دیده شده که انتخاب میانه هر یک از فصل‌ها نمونه‌ای از آن است. امروزه گونه نیمه زمستانی آن در تقویم‌های محلی، بدخشان، اقوام لر و بختیاری و نواحی دیگر از جمله در خراسان و افغانستان دیده می‌شود. تقویم امروزی «طبری» و «دیلمی» به ترتیب دارای مبدأ دوم و هفدهم مردادماه هستند که ممکن است به دلیل تغییراتی در کبیسه‌گیری از جای اصلی خود جابجا شده باشند.
نمونه‌هایی از مبدأ سال که تا اینجا بطور خلاصه گفته شد، تنها مختص گاهشماری‌های کبیسه‌دار هستند. بدیهی است که در گاهشماری‌های بدون کبیسه یا «پَرسی»، که در آنها طول سال ۳۶۵ روز کامل و بدون کسر اضافه تعریف شده‌اند، روز مبدأ سال در حال جابجایی همیشگی است.
