چارتاقی «خانه دیو» یکی دیگر از چارتاقی‌های منفرد ایران است که در کوهستان‌های دورافتاده شمال غربی سبزوار در استان خراسان و بر قلهٔ صخره‌ای سخت و صعب‌العبور جای دارد. دستیابی به چارتاقی، پس از ساعت‌ها پیاده‌روی و کوه‌پیمایی ممکن می‌شود و اکنون برای صعود از صخرهٔ حامل چارتاقی، از میلهٔ نقاله‌های بالابر که برای حمل مصالح ساختمانی برپا شده‌اند، کمک گرفته می‌شود.
چارتاقی خنه دیو، سبزوار، همه عکس‌ها از آقای جمال‌الدین فرشته خصلت و همراهان
نگارنده تاکنون به دیدار این چارتاقی نرفته است، اما این کوتاهی را آقای جمال‌الدین فرشته‌خصلت جبران کرده است. ایشان پس از مطالعه و آشنایی با نظریه کاربری تقویمی چارتاقی‌های ایران، مصمم شدند تا این ویژگی را در چارتاقی خانه دیو پیگیری کنند و مشخص نمایند که آیا این بنا نیز به مانند دیگر چارتاقی‌های ایران، دربردارندهٔ ملاحظات تقویمی هست یا نه. در این سفرها و پژوهش‌های میدانی، آقایان سینا شریعتمدار، مصطفی اعتماد، قاسم هروی و مبین منصور نیز دست یاری و همراهی دادند. این گروه پس از هر سفر، عکس ها و اندازه‌گیری‌ها و مشاهدات خود را برای نظرخواهی به نزدم می‌آوردند و من یافته های ایشان را برای نتیجه‌گیری قطعی کافی نمی‌دانستم.
آخرین سفر این گروه خستگی‌ناپذیر و پی‌جو، در انقلاب زمستانی امسال انجام شد و آنان پس از چند ساعت پیاده‌روی و کوه‌پیماییِ در شب سرد و سوزناک زمستانی، خود را برای دیدار طلوع خورشید به لبهٔ پرتگاه‌های خطرناک پیرامون چارتاقی رساندند.
اکنون با آخرین گزارش‌های آقای فرشته خصلت و همراهان او، وجود ملاحظات تقویمی در چارتاقی خانه دیو محرز شده است.
در این گزارش کوتاه، چند عکس و نیز نقشه‌ای که بر اساس اطلاعات دریافتی از ایشان رسم کرده‌ام را می‌آورم و از یادکرد دیگر جزئیات چشم پوشی می‌کنم تا گزارش نهایی و تفصیلی به دست خود ایشان انجام پذیرد.
چارتاقی خانه دیو
چارتاقی خانه دیو یکی دیگر از نمونه‌های چارتاقی‌های منفرد در ایران با شکل متقارن چهار وجهی است. بنا از چهار پایه با چهار تاق تشکیل شده که گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی آنها ساخته شده است. این گنبد و بخش‌های وسیعی از پایه‌ها و تاق‌ها به مرور زمان تخریب شده‌اند. چهار سوی بنا به مانند دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران، چشم‌اندازی باز و بدون هیچگونه در یا پنجره و مانعی است.
چارتاقی خانه دیو، طلوع خورشید در انقلاب تابستانی ۱۳۸۷، خط دید SS
مختصات چارتاقی عبارت است از ۳۶ درجه و ۲۰ دقیقه شمالی، ۵۷ درجه و ۲۱ دقیقه شرقی و محور بنا با چهار جهت اصلی به اندازه ۲۲ درجه میل غربی دارد.
ویژگی‌های کالبدی و خصوصیات معماری و سازه بنا نشان می‌دهد که هم عصر با دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران است و قدمتی در حدود ۲۰۰۰ سال دارد. بنا را می‌توان به اواخر دوره پارتی (اشکانی) و به احتمال کمتر به اوایل دوره ساسانی منسوب کرد.
چارتاقی خانه دیو، طلوع خورشید در انقلاب زمستانی ۱۳۸۷، خط دید WS
اندازه‌گیری و مشاهدات آقای فرشته‌خصلت نشان می‌دهد که در چارتاقی خانه دیو نیز همچون دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران و از جمله چارتاقی مشهور نیاسر، ملاحظات تقویمی و تناسب با نقاط طلوع خورشید به هنگام اعتدالین و نیز انقلاب‌های تابستانی و زمستانی بکار بسته شده است. محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آنها و زاویه‌های منتج شده از آن با توجه به ارتفاع افق محلی به گونه‌ای است که در هنگام‌‌هایی از سال، پرتوهای خورشید در راستاهای سنجیده شده‌‌ای از بنا می‌تابند و از روزنه‌های میان پایه‌ها دیده می‌شوند.
چنانکه در نقشه دیده می‌شود، در اعتدال بهاری و پاییزی یعنی در نوروز و مهرگان باستانی (آغاز ماه مهر) پرتوهای خورشید بامدادی در امتداد قطر بنا می‌تابند و از دو روزنه دیده می‌شوند: نخست، روزنه محصورشده با گوشه‌های eic و دوم، با روزنه محصورشده در گوشه‌های gkm (خط‌دیدهای ES1 و ES2).
طلوع خورشید در انقلاب تابستانی در امتداد روزنه تشکیل شده میان گوشه‌های ek دیده می‌شود (بنگرید به عکس)، در حالیکه در انقاب زمستانی نیز پرتوهای خورشید بامدادی در امتداد روزنه gi مشاهده می‌شوند.
چارتاقی خانه دیو، وضعیت طلوع خورشید
لبه‌های بیرونی و درونی پایه‌ها که در امتداد قطرهای بنا هستند، جزئیاتی دارند که در این نقشه نیامده است.
عده‌ای گمان برده‌اند که چارتاقی خانه دیو، همان آتشکده مشهور آذربرزین مهر باشد. اما موقعیت مکانی و دشوار چارتاقی، دوری آن از شهرهای امروزی یا باستانی، و نیز وسعت بسیار اندک محوطه آن، حتی امکان تصور چنین پنداری را هم نمی‌دهد. به ویژه که در چندین فصل از کاوش‌های باستان‌شناختی که انجام شده، هیچگونه آثار و بقایایی از آتش و آتشکده شناسایی نشده است. از آنجا که بناهای مقدس، همواره مقدس می‌مانند و از بین نمی‌روند، مکان این آتشکده و یا هرگونه بنای مقدس دیگری را می‌باید در بناهای مقدس بزرگ امروزی جستجو کرد. چنانکه آقای جواد مفرد- در گمانی قابل تأمل- مکان آتشکده آذربرزین مهر را در جای فعلی قدمگاه نیشابور احتمال داده است.
در خاتمه ضمن قدردانی از زحمات و کوشش‌های پیگیر این دوستانِ پرتلاش، از اداره میراث فرهنگی سبزوار و به ویژه آقای مهندس عبدالله زاده ثانی بخاطر همراهی و یاری به آنان سپاسگزارم. همچنین از آقای علیرضا پروانه، باستان‌شناس فعال در کاوش‌های خانه دیو که برای همکاری با این گروه اعلان آمادگی کرده‌اند، سپاسگزارم.
