این گفتار در دست بازنویسی و تکمیل است.
سرزمین سیستان یا زابلستان که خط «نیمروزان» (نصف‌النهار مبدأ باستانی) نیز از آن می‌گذرد، از مینوی‌ترین و ورجاوندترین جایگاه‌ها در فرهنگ ایران دانسته می‌شده و با گاهشماری‌های ایرانی پیوندی ژرف و طولانی دارد.
تقویم آفتابی یا رصدخانه نیمروز که به نام «بنای شماره ۳ دهانه غلامان»(QN3) شناخته می‌شود، بنایی چهارگوش است که طول هر ضلع آن به ۵۴ متر می‌رسد. این بنا به تمامی از خشت و گل ساخته شده است. در چهار سوی حیاط مرکزی، ایوان‌ها و ستون‌هایی پله‌مانند قرار دارد که در رصد سایه‌ها به ترتیب خاصی کاربری دارند.
دهانه غلامان در کنار شاخابه‌ای از رود هیرمند در جنوب روستای قلعه‌نو از بخش زِهک شهرستان زابل و در نزدیکی دریاچه مصنوعی «چاه نیمه شماره ۳» قرار دارد و تا زابل قریب ۴۵ کیلومتر و تا مرز افغانستان حدود ۱۰ کیلومتر فاصله دارد.
ساختمان دهانه غلامان در سال‌های دهه ۱۳۴۰ خورشیدی به دست گروهی از باستان‌شناسان ایتالیایی حفاری و مرمت شد و از این بنا با نام «ساختمان مقـدس» نام می‌بردند. تعیین دیرینگی رصدخانه نیمروز هنوز به قطعیت دست نیافته است. به نظر می‌رسد قدمت بنا به حدود نیمه نخست هزاره یکم قبل از میلاد باز گردد.
از آنجا که ابوریحان بیرونی در «تحدید نهایات‌الاماکن» قدیمی‌ترین رصد را از آن صاحبان «زیج سندهند» می‌داند و نیز بسیاری از جغرافی‌نویسان قدیم ایران از جمله ابن خردادبه در«مسالک و ممالک» از رود هیرمند به نام رود «هندمند» نام می‌برند، بعید نمی‌دانم که «سندهند» و «هندمند» که در تاریخ نجوم اهمیت فراوانی دارد، بر یک جایگاه اطلاق شده باشد و منظور ابوریحان از زیج سندهند، زیج اخترشناسان سیستان یا نیمروز بوده باشد.
در این باره چند دلیل دیگر می‌توان پیدا کرد: ابوالفدا در «تقویم‌البلدان» از شمال سیستان به نام زمین هند نام می‌برد. ابوریحان در آثار‌الباقیه ثغور خراسان را به هند متصل می‌داند و نیز به صراحت می‌نویسد: «آفتاب در اول ادوار سندوهند در میان دو نهایت عمارت زمین بوده است» (آثار‌الباقیه، ص ۷۱)، که نشان‌دهنده یکی بودنِ سندهند و نیمروز است. همچنین ابن‌حوقل در «صوره‌الارض» از هند به عنوان بخشی از سیستان نام می‌برد و نیز سیستان را از شمال محدود به هند می‌داند.
به نگر این نگارنده، بنای دهانه غلامان یک رصدخانه/ سازه خورشیدی یا تقویم آفتابی برای سنجش گردش خورشید و دارای برخی مناسبات در پیوند با تغییرات میل محور خورشید است. البته این کاربری منافاتی با کاربری‌های احتمالی دیگر ندارد.
